Odruch Paraliżującego Strachu – mechanizmy, konsekwencje i drogi do integracji

Odruch Paraliżującego Strachu, znany także jako odruch zamrożenia, jest jednym z pierwszych odruchów, bowiem pojawia się w życiu człowieka już w okresie prenatalnym. Odruch ten, mimo że jest fundamentalny dla przetrwania, w pewnych sytuacjach może stać się przeszkodą, zwłaszcza jeśli nie zostanie w pełni zintegrowany w odpowiednich fazach rozwoju. W tym artykule przyjrzymy się, jak odruch ten objawia się u dzieci i dorosłych, jakie mogą być konsekwencje jego niezintegrowania oraz jak można pracować nad jego integracją.

Czym jest odruch paraliżującego strachu?

Odruch paraliżującego strachu to reakcja organizmu na nagły i intensywny bodziec zewnętrzny (słuchowy, wzrokowy, dotykowy), który w naturalnych warunkach wywołuje zamrożenie ciała w bezruchu. Jest to jedna z pierwotnych reakcji obronnych organizmu, mająca na celu ochronę przed zagrożeniem. W sytuacjach ekstremalnego stresu, na przykład podczas niespodziewanego ataku drapieżnika w środowisku naturalnym, organizm ma trzy podstawowe reakcje: walkę, ucieczkę lub zamrożenie. Odruch paraliżującego strachu odpowiada za tę trzecią reakcję.

Źródło: P. Shackleford, V. Roy, A. Cameron, L. Ortego i in., Flood Trauma Survival and Recovery Using MNRI Reflex Neuro-Integration Therapy, International Journal of Physical Medicine and Rehabilitation 5(6), 2017.

Odruch ten uruchamia się na poziomie układu nerwowego, gdzie reakcje fizjologiczne są sterowane przez autonomiczny układ nerwowy. Nagły bodziec powoduje aktywację układu sympatycznego, co prowadzi do przyspieszenia akcji serca, wzrostu napięcia mięśniowego i innych reakcji, które przygotowują ciało do reakcji na zagrożenie. Jednak w przypadku odruchu paraliżującego strachu dochodzi do chwilowego „zamrożenia” wszystkich tych reakcji. Jest to stan ekstremalnego napięcia, w którym ciało stara się „zniknąć” z pola widzenia zagrożenia.
Odruch paraliżującego strachu jest jednym z wczesnych odruchów, który pojawia się w życiu płodowym, a jego obecność można zaobserwować już w pierwszych tygodniach życia noworodka. W prawidłowym rozwoju, odruch ten powinien być w pełni zintegrowany z bardziej zaawansowanymi funkcjami układu nerwowego w ciągu pierwszych miesięcy życia. Integracja odruchu oznacza, że mózg i układ nerwowy dziecka rozwijają się na tyle, że odruch ten zostaje zastąpiony przez bardziej skomplikowane mechanizmy obronne, takie jak świadoma reakcja na zagrożenie – mówimy wtedy o przekształceniu odruchu paraliżującego strachu w dojrzalszy odruch wzdrygnięcia Straussa.

W świadomości rodziców i części terapeutów zdarza się, że ten odruch jest mylony z odruchem Moro, choć wywołują inne reakcje organizmu i inne bodźce sensoryczne odpowiadają za uruchomienie reakcji odruchowej. Odruch Moro jest wywoływany przez bodźce przedsionkowo-proprioceptywne, z kolei odruch Paraliżującego Strachu jest aktywowany na skutek wystąpienia nagłych bodźców sensorycznych oddziałujących na zmysł słuchu, wzroku lub dotyku. Odruch Paraliżującego Strachu jest odruchem stałym, towarzyszącym nam w dojrzalszej formie przez całe życie, uruchamiającym reakcję zamrożenia w odpowiedzi na zagrożenie, natomiast odruch Moro jest odruchem dynamicznym, aktywizującym reakcję walki i ucieczki.

Źródło: grafika: https://craniumkidsmedia.com, dopisek własny.

Jak widać, są to niejako dwa przeciwne bieguny naszych reakcji na sytuacje, które subiektywnie nasz mózg zakwalifikuje jako zagrażające. Pomiędzy tymi dwoma odruchami następuje pewne sprzężenie zwrotne – jeśli odruch Paraliżującego Strachu nie zostanie zintegrowany, hamuje lub spowalnia integrację odruchu Moro (działa to również w odwrotnej sytuacji).

W praktyce terapeutycznej spotykam się często z sytuacją, w której schematy obu odruchów mogą zostać wykorzystane w odpowiedzi na jeden bodziec, np. nagły niespodziewany dźwięk (innym razem odruch Moro może ,,zastąpić” niewykształcony dojrzały odruch wzdrygnięcia Straussa, który jest prawidłową reakcją na nagły bodziec), co wskazuje nam na fakt, że mózg nie różnicuje prawidłowo docierających do niego bodźców sensorycznych i, chcąc się zabezpieczyć, używa jak najsilniejszej ochrony, włączając wszystkie możliwe reakcje na wykryte niebezpieczeństwo.

Objawy niezintegrowanego odruchu

Odruch Paraliżującego Strachu objawia się jako natychmiastowa i często niekontrolowana reakcja na zagrożenie. W przypadku zwierząt, możemy zauważyć bezruch, przybieranie pozycji skulonej, a także spadek tętna i oddechu, co ma na celu zmniejszenie szans na bycie zauważonym przez drapieżnika. U ludzi, choć ewolucja zmodyfikowała tę reakcję, jej pierwotne elementy są wciąż obecne.

Objawy tego odruchu mogą obejmować:

1. Fizjologiczne objawy:

• Natychmiastowe zesztywnienie mięśni.
• Czasowa utrata zdolności do mówienia lub wydawania dźwięków (uczucie, jakby coś ściskało gardło ze strachu).
• Zwężenie/rozszerzenie źrenic lub szybkie mruganie.
• Spadek częstotliwości oddechu i tętna.
• Zmiany w układzie pokarmowym, np. skurcze żołądka.

2. Emocjonalne i poznawcze objawy:

• Poczucie nagłego przerażenia.
• Uczucie paraliżu emocjonalnego, trudności w wyrażaniu uczuć.
• Zatrzymanie myśli, pustka w głowie.
• Niechęć do zmian i niespodzianek.
• Niepewność, niskie poczucie własnej wartości.
• Trudności z koncentracją, uwagą i pamięcią.

3. Społeczne objawy:

• Nagłe wycofanie się z sytuacji społecznej.
• Unikanie kontaktu wzrokowego.
• Trudności w adaptacji do nowych sytuacji, brak elastyczności w zachowaniu.
• zolacja lub wycofanie się z interakcji.

Źródło: https://brmtcanada.com

Konsekwencje niezintegrowanego odruchu

Niezintegrowany odruch Paraliżującego Strachu może mieć znaczący wpływ na funkcjonowanie zarówno dziecka, jak i dorosłego, prowadząc do trudności w różnych aspektach życia: emocjonalnym, społecznym oraz poznawczym.

Utrzymujący się odruch może prowadzić do ciągłego uczucia zagrożenia, co w konsekwencji może przekształcić się w stany lękowe, fobie lub ataki paniki. Możemy również zaobserwować trudności z kontrolowaniem swoich emocji, nadmierne reakcje na niewielkie stresory oraz gwałtowne narastanie emocji. Towarzyszące temu odruchowi stałe uczucie bezradności może prowadzić do depresji, apatii i wycofania społecznego. Niektóre osoby, w reakcji na chroniczne poczucie lęku, odczuwają silną potrzebę kontrolowania otoczenia, przewidywania możliwości wystąpienia ewentualnych zagrożeń oraz planowania prób zapobiegnięcia mu – widać to już u dzieci, próbujących zdominować dorosłego w zabawie czy reagujących paniką na odstępstwa od codziennej rutyny. Takie osoby mogą być nadmiernie czujne, stale oczekując zagrożenia, co utrudnia im relaks i odpoczynek.

Często osoby z niezintegrowanym odruchem unikają sytuacji, w których mogą poczuć się zagrożone, postawione w nowych okolicznościach lub wystawione na ocenę innych, co może prowadzić do unikania nowych sytuacji i silnego przywiązania do stałości, np. jadania zawsze w tych samych restauracjach, wyjazdu na wakacje tylko w dobrze znane miejsce itp. Niezintegrowany odruch może powodować, że osoba w obliczu konfliktów lub trudnych sytuacji interpersonalnych „zamraża się” emocjonalnie, co utrudnia skuteczne rozwiązywanie problemów i może prowadzić do trudności w relacjach. Zarówno dzieci, jak i dorośli mogą mieć trudności z wyrażaniem swoich myśli i uczuć, co wpływa na ich zdolność do nawiązywania i utrzymywania przyjaźni.

Wśród dzieci widoczne są trudności w nauce, ponieważ ich mózg jest w stałym stanie gotowości na zagrożenie, co utrudnia przyswajanie nowych informacji (u dorosłych jest to mniej widoczne głównie ze względu na mniejsze obciążenia obowiązkami związanymi z przyswajaniem wiedzy szkolnej, ale zauważalne są trudności ze skupieniem uwagi, zwłaszcza w sytuacjach stresowych). Osoby te mogą mieć również problemy z podejmowaniem decyzji, szczególnie w sytuacjach, które postrzegają jako stresujące lub zagrażające. Problemy z koncentracją mogą utrudniać realizację zadań wymagających długotrwałego skupienia, co wpływa na efektywność w pracy i nauce.

Z sensorycznego punktu widzenia, odruch Paraliżującego Strachu często towarzyszy nadwrażliwości na bodźce – dzieci i dorośli, u których odruch ten nie został zintegrowany, mogą reagować przesadnie na hałas, światło, nagłe ruchy lub inne bodźce. Wówczas praca nad prawidłową modulacją sensoryczną powinna iść w parze z pracą nad integracją tego odruchu. Odruch Paraliżującego Strachu ma również wpływ na rozwój motoryki dużej i małej: kiedy pozostaje niezintegrowany (w połączeniu z odruchem Moro) może powodować trudności z modulacją wrażeń przedsionkowych, równowagą statyczną i dynamiczną oraz koordynacją ruchową.

Odruch Paraliżującego Strachu współwystępuje często z innymi trudnościami o podłożu lękowym, jak mutyzm wybiórczy, fobie, PTSD, doświadczenia traumatyczne, ataki paniki, zaburzenia lękowe oraz wśród osób neuroróżnorodnych: w spektrum autyzmu, ADHD, ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.

Integracja odruchu paraliżującego strachu

Integracja odruchu Paraliżującego Strachu jest kluczowa dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego, społecznego i poznawczego. Proces integracji tego odruchu można przeprowadzać za pomocą różnych metod terapeutycznych, najczęściej spotykanymi w Polsce są: Neurosensomotoryczna integracja odruchów wg programu MNRI® dr S. Masgutovej oraz program INPP dr S. Goddard Blythe (stopniowo popularność zdobywa także RMTi M. Dempsey). Metody integracji odruchów różnią się pod względem podejścia terapeutycznego i stosowanych technik, niemniej wszystkie dążą do poprawy funkcjonowania osób z niezintegrowanymi odruchami bazując na fundamencie neurofizjologicznym. Niezależnie od metody, w każdej terapii bardzo ważna jest systematyczność oddziaływania, zaangażowanie w terapię, zapewnienie spokojnego, bezpiecznego otoczenia oraz czas, który damy dziecku i jego ośrodkowemu układowi nerwowemu, by określone szlaki neuronalne mogły dojrzeć.

Bibliografia:
Eliot L. (2003), Co tam się dzieje? Jak się rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań.
Goddard-Blythe S. (2011), Jak osiągać sukcesy w nauce? Uwaga, równowaga i koordynacja, PWN, Warszawa
Goddard-Blythe S. (2018), Odruchy, uczenie się i zachowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Masgutova S., Masgutov D. (2018), MNRI® integracja odruchów dynamicznych i posturalnych. Podręcznik do szkolenia. Część II, Warszawa.
Materiały własne ze szkolenia MNRI® Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych
McPhilips M., Jordan-Black J. A. (2007), The effect of social disadvantage on motor development in young children: A comparative study, Journal of Child Psychology and Psychiatry 48(12).
Shackleford P., Roy V., Cameron A., Ortego L. i in. (2017), Flood Trauma Survival and Recovery Using MNRI Reflex Neuro-Integration Therapy, International Journal of Physical Medicine and Rehabilitation 5(6).
Steimer T. (2002), The biology of fear- and anxiety-related behaviors, Dialogues in Clinical Neuroscience 4(3).

Netografia:
brmtcanada.com
craniumkidsmedia.com
www.inpp.pl
masgu.com
rhythmicmovement.org

Agnieszka Zając
Pedagog, terapeuta integracji sensorycznej i bilateralnej