Dysleksja – czy to ,,tylko” problem szkolny?

Często patrzymy na dysleksję wyłącznie od strony intelektualnych możliwości i predyspozycji oraz cech osobowości dziecka, łącząc ją z obniżonym poziomem funkcji poznawczych, niechęcią dziecka do uczenia się, lenistwem lub brakiem motywacji. Tymczasem specyficzne trudności w uczeniu się jako termin mieszczący dysleksję, dysortografię, dysgrafię i dyskalkulię, nieodłącznie wiążą się z rozwojem sensomotorycznym dziecka i aktywnością niższych pięter mózgu regulujących prawidłową pracę ośrodków położonych wyżej.

Rozwój prenatalny oraz przebieg porodu są najwcześniej oddziałującymi na dziecko czynnikami, które mogą wpłynąć na nieharmonijny rozwój ośrodkowego układu nerwowego, a tym samym dysleksję. Szczególną opieką należałoby pod tym względem objąć dzieci urodzone z porodów z komplikacjami skutkującymi niedotlenieniem oraz z niską urodzeniową masą ciała (Grzelak i in. 2018). Wśród czynników ryzyka dysleksji, które można zaobserwować w rozwoju młodszych dzieci wymienia się:

• pominięcie etapu pełzania i raczkowania we wczesnym rozwoju ruchowym lub bardzo krótkie trwanie tej fazy,
• opóźnienie fazy chodzenia (szeroka norma wskazuje na opanowanie tego etapu pomiędzy 12 a 18 miesiącem życia),
• obecność pierwotnych odruchów wczesnodziecięcych po 1. roku życia dziecka,
• trudności z przyjęciem i utrzymaniem postawy siedzącej i stojącej w 1. roku życia,
• trudności z koordynacją działań bilateralnych, jak np. nawlekanie korali, wykonywanie skoków ,,pajacyka”, wchodzenie po schodach krokiem naprzemiennym,
• niską sprawność ruchową, trudności z utrzymaniem równowagi, niechęć do zabaw ruchowych (wynikającą najczęściej z obawy przed wykonywaniem działań sprawiających dziecku trudność),
• obniżoną sprawność manualną widoczną podczas jedzenia przy użyciu łyżki i widelca, ubierania się (trudność z zapinaniem guzików, zamków, zawiązywaniem sznurowadeł), wycinania nożyczkami, posługiwania się narzędziem pisarskim,
• trudności z określeniem kierunków w przestrzeni oraz różnicowaniem prawo-lewo,
• utrzymującą się oburęczność i opóźniające się kształtowanie lateralizacji (dziecko po 3 r. ż. powinno przejawiać dominację ucha, ręki, nogi i oka),
• trudności w obszarze funkcji językowych: rozpoznawania i tworzenia rymów, zapamiętywania krótkich wierszyków i piosenek, analizy i syntezy słuchowej, artykulacji i różnicowania podobnie brzmiących par głosek lub słów.

Ze wszystkimi z wyżej wymienionych czynników terapeuci integracji sensorycznej spotykają się w pracy gabinetowej, ponieważ trudności towarzyszące dzieciom z dysleksją są obecne również u dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego, co wskazuje na wspólne źródło tych problemów. Bazą budowania umiejętności motorycznych są nasze zmysły oraz odruchy pierwotne, które organizują zachowania dziecka w pierwszym roku życia. Prawidłowe przetwarzanie bodźców sensorycznych, szczególnie ze zmysłów bazowych, tj. propriocepcji, równowagi oraz dotyku ma duże znaczenia dla integrowania się odruchów pierwotnych, czyli stopniowego włączenia ich w system kontroli korowej. Dzięki temu możliwe jest wykształcenie celowej aktywności ruchowej związanej z kierowaniem ruchami oczu, utrzymywaniem pionowej postawy bez potrzeby kontroli wzrokowej i bez nadmiernego wysiłku, dystrybucją adekwatnej siły napięcia mięśniowego do wykonywanego działania, zbudowaniem bezpieczeństwa grawitacyjnego, zbudowaniem schematu ciała, doskonaleniem koordynacji bilateralnej. Na bazie tych umiejętności powstaje mowa, planowanie motoryczne, koordynacja wzrokowo-ruchowa, percepcja wzrokowa, stabilność emocjonalna oraz zdolność do kierowania swoim działaniem.

Mózg jest zbudowany w sposób hierarchiczny, co oznacza, że każdy poziom układu nerwowego może wielokierunkowo oddziaływać na pozostałe, zarówno niżej, jak i wyżej położone ośrodki – w zależności od wykonywanego zadania. Tak jak nie sposób zaczynać budowy domu od postawienia dachu, tak też nie można wymagać od dziecka, aby poradziło sobie z nauką czytania i pisania, jeśli na niższych piętrach mózgu są deficyty utrudniające sprawną organizację informacji i efektywne wsparcie działalności kory mózgowej.

W przeciwieństwie do pnia mózgu, który jest w pełni funkcjonalny od momentu narodzin czy też układu limbicznego, który podlega szybkim zmianom plastycznym, kora mózgowa w momencie narodzin jest niedojrzała i rozwija się przez kolejne lata życia. Odruchy dynamiczne i posturalne są przetwarzane przez struktury pnia mózgu, dlatego też powinny być aktywne po narodzinach i stopniowo integrować się z funkcjami wyższych partii mózgu. Przetwarzanie informacji ze zmysłów bazowych również zachodzi w największej mierze na dolnych piętrach, wspierając proces integracji odruchów. Fundament, który budujemy dzięki odpowiednio realizowanym zajęciom percepcyjno-motorycznym, umożliwia realizację pełni zadań stojących przez korą mózgową. Podejścia poznawcze oparte jedynie na doskonaleniu procesów właściwych dla kory mózgowej nie mogą się sprawdzić w przypadku, kiedy niższe ośrodki nie działają sprawnie. Terapia ukierunkowana na wsparcie procesów integracji sensorycznej lub integracji odruchów wczesnodziecięcych jest bardzo ważna, ponieważ pomaga zbudować sensomotoryczną bazę rozwoju człowieka. To oznacza, że edukacja może sprawiać wiele trudności dziecku czy też być nieefektywna w momencie, w którym wyprzedza zdolności mózgu, kiedy zbyt szybko narzuca wskoczenie na wyższe piętro, a podstawy są jeszcze niegotowe.

Warto pamiętać o tym, że oddziaływanie dysleksji na funkcjonowanie człowieka nie ogranicza się tylko do edukacji, a jej wpływ wykracza poza szkolną ławkę. Zależnie od stopnia nasilenia trudności oraz wypracowanych indywidualnie strategii radzenia sobie, możemy zaobserwować wpływ dysleksji na organizację i zarządzanie czasem, planowanie, pamięć roboczą, komunikację pisemną (i nie mam tu na myśli wypracowań – w przypadku niektórych dyslektyków pisanie logicznych i zrozumiałych maili w sprawach zawodowych może stanowić duże wyzwanie), orientację w przestrzeni oraz umiejętność odczytywania map i instrukcji. Te wszystkie trudności rzutują na obraz siebie kreowany przez osobę z dysleksją, mogąc w konsekwencji obniżać poczucie własnej wartości, sprawczości oraz pewność siebie.

Badania ostatnich lat, także tych z wykorzystaniem technik obrazowania struktury i funkcji mózgu wskazują na fakt, że nie tylko aktywność poznawcza, lecz również aktywność fizyczna odgrywa bardzo istotną rolę w procesie rozwoju dziecka. Wykazano, że dzieci aktywne fizycznie lepiej się koncentrują, mają lepszą percepcję, są bardziej kreatywne i uzyskują lepsze wyniki w szkole w porównaniu ze swoimi nieaktywnymi fizycznie rówieśnikami. Metody percepcyjno-motoryczne i podejścia poznawcze świetnie uzupełniają się w procesie wspierania dziecka ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, z zastrzeżeniem, iż te drugie powinny być wdrożone w momencie, kiedy podbudowa została wykonana. Dlatego też terapia „skrojona na wymiar”, uwzględniająca różnorodne potrzeby dziecka wykazującego trudności w nauce, powinna uwzględniać sensoryczno-motorycznego fundament prawidłowego funkcjonowania mózgu.

Bibliografia:

1. Bentzen M. (2019), Neuroafektywna książka obrazkowa. Ilustrowane wprowadzenie do neuropsychologii rozwojowej, Wydawnictwo Instytutu Terapii Psychosomatycznej, Wrocław.
2. Bogdanowicz M. (2002), Skala Ryzyka Dysleksji, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk.
3. Brzezińska, A. (2004), Ryzyko dysleksji u dzieci w wieku przedszkolnym wg oceny nauczycielki, Edukacja 2 (86), ss. 64-76.
4. Cieszyńska-Rożek J. (2020), Neurobiologiczne podstawy rozwoju poznawczego. Ruch, Wydawnictwo Centrum Metody Krakowskiej, Kraków.
5. Cotman C.W., Berchtold N.C. (2002), Exercise: a behavioral intervention to enhance brain health and plasticity, Trends in Neurosciences 25 (6).
6. Goddard-Blythe S. (2011), Jak osiągać sukcesy w nauce? Uwaga, równowaga i koordynacja, PWN, Warszawa.
7. Goddard-Blythe S. (2018), Odruchy, uczenie się i zachowanie, PWN, Warszawa.
8. Grzelak J., Kurlej W., Staszak K., Kornafel D. (2018), Czynniki ryzyka wystąpienia dysleksji rozwojowej, W: Asienkiewicz R., Markocka-Mączka K., Biskup M., [red.], Zdrowie publiczne standardem dobrostanu, Wydawnictwo Naukowe NeuroCentrum, Lublin, ss. 145–157.
9. Masgutova S., Masgutov D. (2018), MNRI® integracja odruchów dynamicznych i posturalnych. Podręcznik do szkolenia. Część II, Warszawa.

Agnieszka Zając
Pedagog, terapeuta integracji sensorycznej i bilateralnej.