Jak wspierać i budować poczucie własnej wartości u dziecka?

Wszyscy rodzice pragną wychować silne psychicznie, asertywne, pewne siebie dzieci, które będą gotowe na sprostanie wymaganiom świata, szczęśliwe i zgodne ze sobą i własnymi przekonaniami. Dlatego powinni wychowywać je tak, by były przekonane, że są wspaniałe
i wyjątkowe takie, jakie są. Codziennie dzieci powinny otrzymywać od nich dowody miłości, szacunku, empatii, wsparcia i zrozumienia ich emocji.
To, jakim dorosłymi staną się dzieci, w dużej mierze zależy od rodziców, dlatego tak ważne jest zrozumienie czym jest i jak wspierać poczucie własnej wartości.

Często utożsamiamy poczucie własnej wartości z samooceną, a to w końcu są dwa odrębne terminy. Opisują one dwa zjawiska psychiczne i działają według różnych mechanizmów. Jedno jest wewnętrznym, bezwarunkowym poczuciem, drugie zewnętrzną niestałością. Oznacza, to na przykład, że osoby z wysoką samooceną nie muszą mieć równie wysokiego poczucia własnej wartości. Zawyżona samoocena może być wręcz rekompensatą niskiego poziomu poczucia własnej wartości.

Samoocena to ocena samego siebie na tle innych. Czyli jest porównywaniem się do innych, opinią o samym sobie na podstawie doświadczeń oraz ocen innych ludzi. Dlatego możliwe jest obniżenie własnej samooceny przez to jak ktoś nas ocenił, odrzucił, zranił, skrytykował. Samoocena nie jest taka sama przez całe życie. Zmienia się wraz z doświadczeniem
i interakcjami z innymi ludźmi. Jest warunkowana przez wiele czynników: tym co potrafimy, co zdobyliśmy, co osiągnęliśmy, na co nas stać.

Rodzice często chcąc wspierać poczucie własnej wartości u dziecka, tak naprawdę podwyższają mu samoocenę. Mówią, że jest zdolne, mądre, kreatywne, utalentowane. Takie komunikaty oznaczają, że jest to pewna stała, rzecz niezmienna i cokolwiek dziecko zrobi, tak pozostanie, a przecież bardzo dobrze wiemy, że tak nie jest. Może to doprowadzić do zaburzonej i zbyt wygórowanej samooceny. Zawyżona samoocena nie pozwoli dziecku dostrzec własnych wad i porażek, a każdy sukces będzie traktowało jako coś oczywistego. Takie dziecko jest wobec siebie bezkrytyczne. Do czego to może doprowadzić? Nie będzie czuło potrzeby starania się, nie będzie doświadczało, nie będzie pracowało nad sobą, bo przecież już jest: mądre, bystre, kreatywne czy zdolne i nic tego nie zmieni. Nie będzie widziało potrzeby zmian w sobie, będzie unikało trudnych sytuacji, by nie doświadczyć porażki, będzie wybierać łatwe rzeczy, proste rozwiązania, by mieć pewność sukcesu
i potwierdzić swoją wysoką samoocenę. Takie dzieci również nie szukają pomocy u innych, nie potrafią poprosić o pomoc, bo zaburzyło by to ich poczucie doskonałości, mądrości
i wyższości. Często też winę zrzucają na innych, nie widzą w sobie wad, krytykują inne dzieci, co może powodować niechęć do nich a w rezultacie odrzucenie, problemy w kontaktach
z rówieśnikami. Tak naprawdę dzieci te przeżywają każde niepowodzenie sto razy bardziej od dzieci z adekwatną samooceną.
Dlatego w chwaleniu unikajmy takich komunikatów, a raczej skupmy się na mówieniu
o czynnościach jakie dziecko robi, doceniajmy wkład jaki włożyło w pracę nad zadaniem, dostrzegajmy wysiłek, staranie. Na przykład: „widzę, jak bardzo się starałeś podczas budowania tej wieży”, „to jest świetny pomysł”, „dobrze to wymyśliłeś”, „włożyłeś w to wiele wysiłku”, „widzę, jak ciężko nad tym pracujesz”.

Poczucie wartości mieści się w sferze odczuwania emocji, doświadczania, to zbiór przekonań na własny temat, także szacunek dla samego siebie, jest stanem psychicznym. Poczucie własnej wartości chroni dziecko przed skrajnymi wahaniami nastroju i emocji, gdy dosięgnie je porażka, krytyka lub odrzucenie. Jest ona szacunkiem wobec samego siebie, godnością. Takie dziecko ma świadomość istnienia swoich mocnych i słabych stron, równocześnie je akceptując. Powinno więc być oddzielne od samooceny. Dziecko z poczuciem własnej wartości wie, że jest wartościowy bez względu na wszystko. Jest wartością samą w sobie. Tak samo jak inni, ma znaczenie jako osoba, jest jedyny i niepowtarzalny jako człowiek, ma swoje miejsce na ziemi, swoje cele, zadania do wykonania. Dlatego nie porównuje się do innych, lecz do samego siebie, nie rywalizuje z innymi, ale stara się być lepszym niż sam był wczoraj. Widać to w jego postawie na codzienne sytuacje, postawie wobec innych, szacunku, umiejętności rozwiązywania problemów. Dzięki poczuciu własnej wartości dziecko jest stabilne emocjonalne, wie, że popełnia błędy i akceptuje to, umie sobie poradzić
z porażką, jest odważne w podejmowaniu wyzwań, rozumie, że nie będzie najlepsze we wszystkim, rozwija się, wyznacza sobie cele, dąży do realizacji marzeń i pragnień, mając na uwadze, że nie zawsze się to uda.

Jak to się dzieje, że tak wiele osób ma problem z poczuciem własnej wartości?

Poczucie własnej wartości może być zaniżone. Dzisiejszy świat stawia nam wygórowane wymagania, często wręcz niedorzeczne. Przekazy telewizyjne, w reklamach czy czasopismach wciąż pokazują nam, że jesteśmy ubodzy bez kolejnego, niezbędnego produktu. Ponadto media społecznościowe ukazując nierealne, wyidealizowane, wystudiowane życia innych użytkowników, sprawiają, że czujemy się gorsi, mniej atrakcyjni, nudni, jednym słowem, wpędzają nas w kompleksy. Do tego wyliczanie polubień, serduszek, udostępnień…to może bardzo zaburzyć naszą samoocenę jak i poczucie własnej wartości.
Nie bez winy zostają również nasi rodzice, którzy może i nie z premedytacją, ale często obniżali nasze poczucie własnej wartości.

Jak więc konkretnie wspierać i budować u naszego dziecka poczucie własnej wartości, by nie popełnić błędów naszych rodziców?

Dawaj przykład.
W dużej mierze to od Rodziców zależy czy dziecko akceptuje siebie takim jakim jest. Jeśli pomimo niedoskonałości (tych fizycznych i psychicznych) nadal lubisz siebie, nie krytykujesz się w sposób ośmieszający na głos, to jest duże prawdopodobieństwo, że Twoje dziecko też takie będzie.
To jak reagujesz na porażki, czy wyciągasz wnioski z nich jest przykładem dla dziecka.
Jeśli nie jesteś asertywny, nie lubisz ludzi lub nie potrafisz z nimi rozmawiać, to Twoje dziecko może postępować podobnie.

Kochaj bezwarunkowo.
Okazuj uczucia nie wtedy, gdy dziecko zrobi coś tak, jak Ty tego byś chciał, lecz bezwzględnie, na co dzień, bez okazji. Niech słowa „Kocham cię” wypowiadane będą jakby od niechcenia, niech nie będą zależne od zachowania dziecka.

Rozmawiaj o wadach i zaletach.
Szczera rozmowa na temat tego w czym dziecko jest dobre, a w czym gorsze prowadzi do poznania siebie. Jest to długi proces, by nasza Pociecha umiała określić swoje wady i zalety, jednak codzienne wskazywanie na to, w czym jest dobre, co potrafi, a czego nie spowoduje, że będzie znało siebie coraz lepiej, będzie znało swoje możliwości i ograniczenia. W końcu zaakceptuje to, że może być niedoskonałe, może popełniać błędy, a co za tym idzie będzie rozumiało, że każdy ma do tego prawo, będzie tolerancyjne, empatyczne, będzie respektowało odmienności innych i ich różnorodność.

Nie oceniaj, nie porównuj, nie etykietuj.
Oznacza to nieocenianie w ogóle, ani negatywnie, ani pozytywnie. Pisałam już wcześniej
o chwaleniu. To nie wpływa dobrze na samoocenę. Zamiast powiedzieć: „Brawo!…ale jesteś zdolny!”, powiedz: „Możesz być z siebie dumny” lub „Widziałam, jak się starałeś”.
Jeśli dziecko się boi porażki, nie porównuj „Twoja siostra nigdy się nie bała zwierząt”, „A Twój brat jest taki grzeczny”, „Staś dostał piątkę, a ty tylko 3”, „A Ty jak zwykle ostatni/niegrzeczny/dostałeś 2”. Powiedz: „Boisz się, bo nie chcesz być ostatni/ nie znasz tego/ bo koty czasem drapią, ale może tym razem tak nie będzie”. Nie bagatelizuj uczuć dziecka, nie podważaj ich: „Nie masz się czego bać”, „Przecież to tylko mały piesek”, „Naprawdę bolisz się wejść wyżej?”, raczej zaproponuj pomoc i zapewnij, że jesteś przy nim: „Pamiętaj, że tu jestem”, „Pomóc Ci?”, „Rozumiem, że się boisz, może zrobimy to razem?”.

Pozwól na dokonywanie wyborów, podejmowanie decyzji.
Zdrowe przeświadczenie o skuteczności i słuszności własnych wyborów jest niezbędne do zbudowania wartości własnego siebie. Dziecko rośnie w przekonaniu, że jego potrzeby
i emocje są ważne i rodzice biorą je pod uwagę, że rodzice mu ufają. Pomoże to dziecku
w budowaniu wiary w swoje kompetencje. Zaufaj swojemu dziecku, a ono będzie czuło własną podmiotowość i sprawczość, odpowiedzialność za własne decyzje. Stwórz ograniczoną okazję do dokonywania wyborów. U dzieci młodszych może to być decyzja co będzie dziś jadło na śniadanie, w co chce się pobawić lub w co się ubierze do przedszkola, u starszych wybór miejsca zaproszenia znajomych na urodziny, wybór kolonii na jakie pojedzie czy wybór hobby, liceum.

Doceniaj wysiłek i wkład a nie tylko rezultat.
Chwaląc dziecko skup się bardziej na jego wysiłku niż na wyniku. Wyrażając uznanie za jego zaangażowanie, pokazujesz, że nie liczy się dla ciebie tylko wygrana czy sukces. Jego praca sama w sobie jest wielką wartością, ważne są jego starania i intencje, z którymi podjął się jakiegoś zadania.

Pozwól sobie pomóc.
Podczas codziennych prac poproś dziecko o pomoc. Niech czuje się potrzebne, włączone
w codzienne życie rodziny. Zapewne będzie potrzebowało więcej czasu na zrobienie czegoś niż ty, ale w końcu nie o to tu chodzi 😉 Dziecko w ten sposób będzie wiedziało, że jest wartościowym członkiem wspólnoty. Ono, tak jak inni ma swoje prawa, obowiązki
i przywileje. Poczucie przynależności jest bezcenne!

Akceptuj emocje.
Każdy z nas przezywa w swoim życiu wachlarz emocji w zależności od sytuacji, czasu
i samopoczucia. Dziecko ma tak samo. Jeśli jest zdenerwowane, smutne, rozdrażnione, to rolą rodzica jest zrozumienie i wytłumaczenie dziecku co czuje i dlaczego, że jest to normalne
i w porządku, że każdy tak ma.

Warto zatroszczyć się o poczucie własnej wartości u dziecka, to ono pozwoli mu być szczęśliwe z samym sobą i innymi.

Pozycje książkowe dla dzieci, wspierające poczucie własnej wartości:

Jesteś ważny, Pinku! Książka o poczuciu własnej wartości dla dzieci i dla rodziców trochę też /Agnieszka Waligóra, Urszula Młodnicka/
Opowieści dla dzieci, które chcą uwierzyć w siebie. 35 historii o tym, jak pielęgnować poczucie własnej wartości /Celma Alex, Contijoch Francesc Miralles/
Troll i zawody /Zofia Stanecka /
Mecz o wszystko, czyli dzień z życia piłkarza / Ewa Nowak /
Letni koncert / Karolina Grabarczyk /

Natalia Pośpiech
Pedagog, Terapeuta Integracji Sensorycznej, Trener TUS