Z czym wiążą się trudności z organizacją bodźców przedsionkowych?

Zmysł równowagi jest jednym ze zmysłów mających fundamentalne znaczenie dla całościowego funkcjonowania człowieka, stanowiąc ramę dla przetwarzania bodźców docierających do pozostałych układów sensorycznych. W ciągu dnia nie jesteśmy zazwyczaj w pełni świadomi bodźców przedsionkowych odbieranych przez nasze receptory w uchu wewnętrznym, ponieważ ich przetwarzanie zachodzi poniżej kory czołowej. Świadomie zwracamy na nie uwagę wtedy, kiedy wystąpi jakaś nieprawidłowość – zachwiejemy się, odczuwamy zawroty głowy, upadamy – lub kiedy dana czynność wymaga od nas uruchomienia bardziej złożonych mechanizmów posturalnych i reakcji równoważnych. Ten ,,cichy sprzymierzeniec” działa jednak przez cały czas, pomagając nam utrzymać układ nerwowy w homeostazie. Dzięki prawidłowo odbieranym, przetwarzanym i integrowanym wrażeniom przedsionkowym możemy cieszyć się odpowiednim poziomem skupienia i koncentracji, zautomatyzowaniem czynności motorycznych (np. chodzenia, biegania) oraz prawidłową percepcją sensoryczną. Liczne połączenia pomiędzy przedsionkiem a pozostałymi zmysłami skutkują ścisłą zależnością między nimi – stymulacja przedsionkowa wpływa na rejestrację i organizację wszystkich wrażeń zmysłowych, szczególnie dotykowych, proprioceptywnych, interoceptywnych, wzrokowych i słuchowych.

Źródło: M. Borkowska, Integracja sensoryczna w rozwoju dziecka. Podstawy neurofizjologiczne, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk 2022.

Wpływ przedsionka na poziom pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego wynika z jego połączeń z tworem siatkowatym, czyli strukturą w środkowej części pnia mózgu, która jest odpowiedzialna za aktywację OUN. Rano, po przebudzeniu, to właśnie twór siatkowaty ,,uruchamia” nasz mózg, budzi go – mocne bodźce stosowane przez niektóre osoby, jak np. głośny dźwięk budzika, krótka gimnastyka czy też ochlapanie się zimną wodą, mają mu w tym pomóc. Natomiast wieczorem, kiedy potrzebujemy zasnąć i odpocząć, twór siatkowaty zmniejsza swoją aktywność, stopniowo przełączając tryb funkcjonowania mózgu na relaks. I tutaj instynktownie dążymy do osiągnięcia takich warunków, które w tym pomogą: zmniejszamy intensywność ruchu, gasimy światło, ograniczamy dźwięki, leżymy bez ruchu – to zredukowana ilość bodźców pomaga układowi siatkowatemu odpowiednio regulować OUN.

Pożywieniem dla naszego mózgu nieodmiennie są doznania zmysłowe; modulowane we właściwy sposób umożliwiają osiągnięcie stanu spokojnej gotowości do działania. Kluczową rolę w tym procesie odgrywają bodźce przedsionkowe, co łatwo zobrazować wyobrażając sobie, w jaki sposób na zachowanie i nastrój człowieka wpływa powolne kołysanie, a jaki efekt przyniosą szybkie obroty wokół własnej osi. Aby człowiek był w stanie efektywnie działać konieczne jest osiągnięcie optymalnego poziomu pobudzenia układu nerwowego. W prawidłowo przetwarzającym bodźce mózgu pojawiają się czytelne sygnały świadczące o potrzebie pobudzenia lub wyciszenia OUN – u osoby z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego te sygnały mogą być opóźnione, bardzo skąpe lub też nie pojawiać się wcale. To stanowi trudność w codziennym funkcjonowaniu, dlatego też aktywności przedsionkowe stosowane w terapii integracji sensorycznej mają na celu oddziaływanie na twór siatkowaty w taki sposób, aby – w zależności od wyjściowego poziomu pobudzenia OUN – pomóc wyciszeniu, regulacji lub pobudzeniu.

Źródło: zbiory własne gabinetu

Zmysł przedsionka powinien również wspierać funkcjonowanie układu proprioceptywnego, czyli zmysłu odbierającego wrażenia z receptorów umieszczonych w ścięgnach, stawach i mięśniach, dzięki którym człowiek jest w stanie czuć swoje ciało (z greckiego proprio oznacza ,,własny”). Wszystkie działania ruchowe związane z doświadczaniem grawitacji dostarczają również informacji do proprioreceptorów, na podstawie których budowane jest odpowiednie do zadania napięcie mięśniowe oraz modulowana jest siła, z jaką działamy. Z kolei bodźce z mięśni i stawów, dostarczane podczas aktywności wymagających użycia siły, jak popychanie, ciągnięcie, przepychanie, przenoszenie, podnoszenie pomagają w organizacji wrażeń przedsionkowych. Dzięki informacjom przedsionkowym mózg wie, gdzie znajduje się głowa oraz w jaki sposób się porusza, ale do zbudowania pełnego obrazu ciała niezbędne są bodźce proprioceptywne, które dostarczą informacji o ruchach całego ciała i jego położeniu w przestrzeni. Sprawna organizacja tych informacji jest niezbędna do zaplanowania ruchu.

Źródło: zbiory własne gabinetu

Zbudowanie orientacji w przestrzeni wymaga natomiast integracji bodźców docierających do trzech zmysłów: przedsionka, propriocepcji oraz wzroku. Szczególnie ważne w tym aspekcie są proprioreceptory umieszczone w mięśniach szyi i oka oraz umiejętność ustabilizowania oczu i głowy, której fundamentem są mechanizmy przedsionkowe. Funkcje wzrokowe oczu ograniczają się do zarejestrowania informacji wizualnej i przekazania jej do innych struktur mózgu w celu zinterpretowania. Bez niezbędnych informacji przedsionkowych i proprioceptywnych nie uda się wypracować percepcji głębi, stabilności pola widzenia oraz wizualizacji przestrzeni. Ponadto mogą pojawić się trudności z płynnym wodzeniem, fiksacją oraz przenoszeniem wzroku z jednego punktu na drugi, co powoduje dezorientację oraz utrudnia nabywanie umiejętności szkolnych. Ścisła korelacja pomiędzy integracją bodźców przedsionkowo-proprioceptywno-wzrokowych a takimi umiejętnościami, jak czytanie, pisania i liczenie wskazuje na ich duży udział w powstawaniu specyficznych trudności szkolnych, co potwierdzają badania w tym zakresie (J. Braswell, R. M. Rine 2006; E. Sartori Franco, I. Panhoca 2008; K. Skonieczna-Żydecka, M. Bloch i in. 2015; M E. I Blanche, S. A. Cermak 2023). Proces uczenia się jest silnie powiązany z funkcjami równoważnymi, mechanizmami posturalnymi oraz umiejętnościami motorycznymi. Im więcej zaangażowania wyższych struktur korowych wymaga aktywność motoryczna człowieka, tym mniej zasobów zostaje dla rozwijania funkcji poznawczych. Deficyty w organizacji informacji ze zmysłów bazowych powodują trudności z utrzymywaniem równowagi, napięciem mięśniowym i płynnością ruchów, co sprawia, że podstawowe czynności związane z uczestniczeniem lekcji, jak siedzenie w ławce czy przepisywanie tekstu z tablicy wymagają dużo wysiłku ze strony dziecka, więc trudno mu jest skoncentrować się na samym zadaniu stawianym przed nim.

Jakie zachowania mogą wskazywać na potrzebę skonsultowania się ze specjalistą? Do objawów trudności w zakresie organizacji bodźców przedsionkowych zaliczamy:

silne poszukiwanie przez dziecko aktywności ruchowej, brak oznak zmęczenia/przeciążenia po długotrwałym kręceniu się na karuzeli/huśtaniu,
unikanie aktywności wiążących się ze zmianą pozycji, duży lęk przed upadkiem/wysokością,
opóźniony rozwój ruchowy, późniejsze osiąganie kamieni milowych,
częste przewracanie się, brak odruchu podporu obronnego,
z trudem utrzymywanie równowagi/balansowanie na nierównej powierzchni,
przyjmowanie pozycji wyprostowanej z widocznym wysiłkiem/na krótki czas,
mylenie prawej i lewej strony, góry i dołu (szczególnie po ukończeniu 6. r. ż.),
odwracanie liter np. ,,b” i ,,d”, pisanie liter/cyfr w innym kierunku niż w prawidłowym zapisie (po 8. r. ż.),
niskie napięcie mięśniowe,
unikanie przekraczania środkowej osi ciała (wykonywanie ruchów prawą ręką po prawej stronie ciała, lewą po lewej),
brak/mała płynność ruchów,
choroba lokomocyjna (utrzymująca się po okresie dojrzewania),
trudności z orientacją w przestrzeni, poczucie dezorientacji nawet w znanych sobie miejscach,
brak płynności w wodzeniu wzrokiem lub szybka męczliwość w sytuacji wymagającej płynnych ruchów oczu (np. podczas czytania),
trudności z opanowaniem nowych umiejętności motorycznych,
unikanie gier/zabaw zespołowych wiążących się z nieprzewidywalnymi ruchami innych dzieci (np. piłka nożna, berek, dwa ognie),
przyjmowanie statycznej pozycji na krótki czas, częste zmiany pozycji podczas siedzenia/leżenia/stania,
trudności z zaplanowaniem ruchu – dziecko nie wie np. jak położyć się na huśtawce, jak wejść na drabinkę,
chaos widoczny w zachowaniu, trudności z organizacją zabawy, czasu wolnego,
zachowania ryzykowne, lekkomyślne.

Podczas badania procesów przetwarzania sensorycznego terapeuta będzie mógł ocenić procesy modulacji bodźców przedsionkowych, ich integracji z informacjami proprioceptywnymi i wzrokowymi oraz jakość reakcji równoważnych i mechanizmów posturalnych.

Agnieszka Zając
Pedagog, terapeuta integracji sensorycznej i bilateralnej

Bibliografia:

Ayres A. J. (2020), Dziecko a integracja sensoryczna, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk.
Blanche, E. I., Cermak, S. A. (2023), Hyporesponsiveness to vestibular input and academic performance, W: Pyatak E. A., Lee E. S. [red.], 50 studies every occupational therapist should know, Oxford University Press, ss. 193-198.
Borkowska M. (2022), Integracja sensoryczna w rozwoju dziecka. Podstawy neurofizjologiczne, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk.
Braswell J., Rine R. M. (2006), Evidence that vestibular hypofunction affects reading acuity in children, International Journal of Pediatric Otorhinolaryngology 70 (11), ss. 1957-1965.
Goddard-Blythe S. (2011), Jak osiągać sukcesy w nauce? Uwaga, równowaga i koordynacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Goddard-Blythe S. (2018), Odruchy, uczenie się i zachowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Sartori Franco E., Panhoca I. (2008), Vestibular function in children underperforming at school, Brazilian Journal of Otorhinolaryngology 74 (6), ss. 815-825.
Skonieczna-Żydecka K., Bloch M., Kąkol M., Pietrzak-Sominka J., Adler G. (2015), Wpływ zaburzeń integracji sensorycznej na umiejętności szkolne u dzieci neurotypowych, Integracja sensoryczna (2).