Terapia ręki. Czym jest i dla kogo? Ćwiczenia grafomotoryczne.

Ręce to bardzo cenne narzędzie, które pozwala poznawać świat, nabywać nowych umiejętności, uczyć się, eksplorować. To dzięki nim rozwijamy się w różnych obszarach, bez nich utrudniona zostaje komunikacja, samoobsługa, nauka i zabawa. Można pokusić się o stwierdzenie, że to sprawność rąk determinuje poziom funkcjonowania człowieka i jego samodzielność. Oprócz zadań związanych z trzymaniem, łapaniem, podnoszeniem czy przesuwaniem, odpowiedzialna jest za pisanie i kontrolę grafomotoryczną, precyzyjne ruchy oraz za skomplikowane mechanizmy czuciowe. Warto więc zadbać o ten bezcenny skarb i nie chodzi tu tylko o pielęgnację i higienę. Ręka będzie spełniała swoją rolę, gdy wszystkie jej elementy składowe, czyli kości, stawy i mięśnie będą działały prawidłowo.

By mówić o precyzyjnych ruchach palców i dłoni najpierw trzeba się przyjrzeć całemu ciału. Kierunek rozwoju motorycznego u dzieci przedszkolnych odbywa się proksymalno-dystalnie, czyli od centrum do zewnętrznych części ciała. Najpierw kształtują się więc mięśnie posturalne (brzucha, pleców, barkowe, grzbietu, pośladków itd.), by dopiero na ich podłożu mogły opierać się małe partie mięśni odpowiedzialne za precyzyjny ruch ręki czy dłoni i palców. Krótko mówiąc mała motoryka opiera się na motoryce dużej. Dlatego nieprawidłowy rozwój motoryczny najczęściej wpływa negatywnie na rozwój ręki. Warto więc na początku skupić się na wzmocnieniu centrum, zajęciach ogólnorozwojowych, ćwiczeniach motoryki dużej, a dopiero potem na ćwiczeniach grafomotorycznych.

Dla kogo terapia?

Terapia ręki to indywidualnie dobrany, kompleksowo określony sposób działania, zbiór ćwiczeń umożliwiający stabilizację centralnej pracy, usprawnienie mechanizmów odpowiedzialnych za kontrolowanie ruchów kończyny górnej. Terapia ręki to nie tylko ćwiczenia dłoni i palców, ale przede wszystkim ćwiczenia całego ciała.
Terapia ręki zazwyczaj skierowana jest do dzieci wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym ze względu na możliwości interwencji tarapeutycznej, jednak może również objąć osoby dorosłe, młodzież jak i dzieci młodsze.

Terapia skierowana jest przede wszystkim do dzieci wykazujących:

• trudności z planowaniem ruchu
• nieprawidłową postawę ciała
• problemy z umiejętnościami samoobsługowymi, manualnymi, precyzyjnymi (ubieranie się, jedzenie, mycie, picie z kubka)
• problemy podczas zabaw manipulacyjnych (lepienie z plasteliny, nawlekanie, układanie klocków)
• obniżony poziom graficzny pisma (starsze dzieci)
• osłabione mechanizmy równoważne (trudności z jazdą na rowerze, hulajnodze, staniem na jednej nodze), niezgrabność ruchową, brak koordynacji ruchowej
• powolność w wykonywaniu ruchów
• wolne tempo uczenia się nowych czynności motorycznych
• zaburzenie napięcia mięśniowego
• zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej
• trudności w komunikacji i interakcjach społecznych
• nieadekwatne dostosowanie siły i szybkości ruchów do wykonywanej czynności
• opóźnienie rozwoju mowy
• zaburzenia zmysłu dotyku (nadwrażliwość dotykowa)

Cele terapii.

Cele terapii ręki są uzależnione od tego, czego się od niej oczekuje, od możliwości pacjenta, wieku oraz systematyczności i indywidualnych predyspozycji fizjologicznych. Jednak program terapii zazwyczaj ma kilka głównych celów, w obszarze fizycznym, motoryki dużej i małej, samoobsługi, poznawczym, komunikacyjnym i interakcji społecznych, a należą do nich:

• wzmocnienie mięśni całego ciała
• osiągnięcie prawidłowej postawy
• usprawnienie koordynacji wzrokowo-ruchowej
• realizowanie codziennych czynności
• możliwość samodzielnego zadbania o higienę osobistą
• rozwinięcie umiejętności planowania ruchu
• poprawa sprawności manualnej
• poprawa i usprawnienie precyzyjnych ruchów rąk
• usprawnienie motoryki małej
• wzmocnienie umiejętności grafomotorycznych
• poprawa koncentracji
• wzmocnienie mięśni precyzyjnych ręki
• nauka przekraczania linii środka ciała
• pobudzenie czucia powierzchownego
• przy problemach neurologicznych i ortopedycznych celem jest poprawa zakresu ruchomości w stawach oraz siły mięśniowej
• wspomaganie propriocepcji
• budowanie orientacji przestrzennej
• osiągnięcie funkcjonalnego chwytu pisarskiego
• rozwijanie współpracy pomiędzy obiema rękami
• nauka lub ulepszenie funkcji pisania

Na pewno terapia ręki nie polega jedynie na zabawach masami czy uzupełnianiem kolejnych kart pracy, nie jest też upominaniem dziecka, by prawidłowo trzymało ołówek czy kredkę. Terapia ręki powinna być przemyślana i kompleksowa, powinno się ją przeprowadzać na zasadzie holistycznego podejścia, wielostronnej współpracy nad świadomością ciała. Nie może przebiegać w sposób niezorganizowany. To proces, na końcu którego będzie praca przy stoliku z narzędziem pisarskim czy nauka pisania.

Jak wygląda terapia?

Każda terapia zaczyna się od diagnozy, oceny możliwości pacjenta, jego predyspozycji fizycznych i psychicznych.

Na pierwszych zajęciach terapeuta diagnozuje i poznaje swojego przyszłego pacjenta. Podczas diagnozy oceniana jest postawa dziecka, siła mięśni, możliwości fizyczne, zakres ruchów stawów, świadomość ciała, napięcie mięśniowe, sprawność rozmachowa, manualna, manipulacyjna, wzrokowo- ruchowa. Dobra relacja, miła atmosfera, niedyrektywne podejście pracy, to podstawa sukcesu terapii. Dziecko po zajęciach powinno czuć satysfakcję, ale również motywację do dalszej pracy w domu. Jest to bardzo istotne ze względu na to, iż większość pracy wykonywana jest poza gabinetem terapeuty. Zaangażowanie dziecka to klucz w terapii ze względu na to, że często jest to proces długotrwały.

Zajęcia powinny być przyjemne dla dziecka, mieć w sobie wiele elementów zabawy. Wtedy terapia przyniesie najszybsze efekty.

Każda terapia jest dobierana i dostosowywana do konkretnego dziecka. Dlatego nazywana jest terapią indywidualną, składającą się przede wszystkim z ćwiczeń wzmacaniających najpierw całe ciało, centrum, potem obręcz barkową, by na koniec przejść do ćwiczeń manualnych
i grafomotorycznych czyli tej umiejętności, na której zależy rodzicom najbardziej- pisaniu, rysowaniu. W zależności od występujących trudności terapia opiera się na wzmacnianiu siły mięśniowej kończyn górnych, stymulacji czucia powierzchniowego lub głębokiego czyli dostarczenie bodźców dotykowych, normalizację napięcia mięśniowego, doskonaleniu zdolności chwytu, dysoczjacją palców, lepszym skupieniem, doskonaleniu kontroli wzrokowo-ruchowej oraz skoordynowaniu pracy oburącz.

Najlepszą metodą pracy jest metoda aktywna, w sali terapeutycznej połączona z elementami integracji sensorycznej.

Przykładowe ćwiczenia i zabawy, którymi rodzic może wspomóc terapię.

Zacznijmy od wzmocnienia całego ciała. Polecam przede wszystkim mniej siedzenia przed telewizorem i grami, a więcej spacerów, wyjść na zewnątrz. Najlepiej jakby dziecko mogło tam się powspinać, pobiegać, poskakać, poturlać się. Na pewno zabawy ze skakanką, gumą do skakania, zabawy równoważne, gra w klasy, gra w piłkę, zabawy związane z rzutem, celowaniem, tworzenie torów przeszkód są świetne, by wzmocnić całe ciało dziecka.
Przepychanki, siłowanki, turlanie, zawijanie w koc, kołdrę, zabawa w taczkę (trzymasz dziecko za nogi, a ono idzie na rękach), poduszkowa bitwa, zabawa „Rozpakuj prezent”- dziecko zwija się w kłębek i mocno trzyma ręce i nogi przy sobie, a dorosły próbuje je „odpakować” i na odwrót, przeciąganie liny, ciągnięcie ciężkich rzeczy.

W domu można z powodzeniem ćwiczyć motorykę małą dziecka. Czynności takie jak: zmywanie, czyszczenie szczotką różnych powierzchni, ścieranie blatu szmatką i wyciskanie jej, mycie szyb, luster, wkładanie naczyń do zmywarki, wyciskanie gąbki, ugniatanie ciasta, wyrywanie chwastów na grządce, są świetnymi ćwiczeniami. Ponadto można zaproponować dziecku zabawy fasolą i grochem, plasteliną, rożnymi masami stworzonymi w warunkach domowych jak i kupnymi, zabawy pęsetą, klamerkami, układanie puzzli, nawlekanie, wycinanie, tworzenie różnorodnych prac plastycznych, stemplowanie gotowymi i zrobionymi choćby z ziemniaka stempelkami, zgniatanie kulek z gazety lub bibuły, rysowanie kredą po chodniku, patykiem po ziemi, przesypywanie kaszy, makaronu, ryżu, zabawy z małymi piłeczkami.

Natalia Pośpiech
Pedagog, Terapeuta Integracji Sensorycznej,
Terapeuta Ręki, Terapeuta TUS