Przedsionek – centrum naszej równowagi w życiu?

U podstaw naszego funkcjonowania znajdują się zmysły oraz odruchy pierwotne. Pomiędzy odruchami a przetwarzaniem zmysłowym zachodzi pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne – dysfunkcje procesów integracji sensorycznej mogą wpływać na nadaktywność lub przedłużony czas aktywności odruchów pierwotnych, natomiast aktywność odruchów oddziałuje na sposób, w jaki przetwarzamy informacje zmysłowe. Te podstawowe procesy ośrodkowego układu nerwowego mają ogromne znaczenie dla nabywania sprawności motorycznych, rozwoju poznawczego, umiejętności adaptowania się do nowych sytuacji oraz stabilności emocjonalnej.

Przedstawiony powyżej schemat domu obrazuje kierunek organizacji neurologicznej, zgodnie z którym fundamentem rozwoju człowieka jest prawidłowa relacja z otoczeniem i własnym organizmem zbudowana na procesach przetwarzania zmysłowego i dojrzałości neuromotorycznej. Wszystkie te umiejętności, które widzimy umieszczone na piętrze domu, intensywnie wykorzystujemy w codziennym życiu, również w przedszkolu, szkole czy też pracy. To od bazy sensorycznej zależy płynne wodzenie wzrokiem (nieodzowne w procesach czytania i pisania), utrzymywanie pionowej postawy ciała bez konieczności włączania kontroli korowej, regulacja napięcia mięśniowego adekwatnego do rodzaju wykonywanego zadania czy też opieranie się na somatosensorycznej mapie ciała bez kompensowania deficytów proprioceptywnych kontrolą wzrokową. Planowanie motoryczne, koordynacja wzrokowa-ruchowa i bilateralna oraz percepcja wzrokowa również zależą od procesów przetwarzania sensorycznego, szczególnie informacji dopływających ze zmysłów bazowych: przedsionka, propriocepcji i dotyku.

W tym artykule szczególną uwagę poświęcę zmysłowi równowagi jako systemowi dojrzewającemu najwcześniej. W momencie narodzin receptory przedsionkowe powinny właściwie rejestrować, modulować i różnicować wrażenia docierające do organizmu człowieka, stawiając podwaliny pod poczucie bezpieczeństwa grawitacyjnego. Odczuwanie siły przyciągania ziemskiego buduje naszą orientację w przestrzeni, a zdolność poszczególnych ośrodków mózgu do organizowania napływających informacji przedsionkowych zadecyduje o naszym poczuciu stałości i niezmienności w świecie, koniecznych do osiągnięcia stabilności emocjonalnej. Z kolei deficyty w modulacji wrażeń przedsionkowych charakteryzujące się niskim progiem wrażliwości na informacje zmysłowe płynące z doświadczania grawitacji mogą skutkować uogólnionym poczuciem zagrożenia i profilem emocjonalnym podatnym na lęki, fobie i odczuwanie niepokoju (Best, Bense, Dieterich 2007; Nagaratnam, Ip, Bou-Haidar 2005; Dodson 2004).

Receptory zmysłu przedsionka znajdują się w uchu wewnętrznym, wśród nich możemy wyodrębnić trzy kanały półkoliste, woreczek i łagiewkę. Ze względu na zróżnicowanie ruchu, jakiego doświadczamy (ruch liniowy, obrotowy), różne struktury odpowiadają za inne rodzaje odbieranych wrażeń. Kanały półkoliste odpowiadają za percepcję ruchu obrotowego, natomiast woreczek i łagiewka za odczuwanie siły grawitacji i wibracji. Różnice pomiędzy rodzajami bodźców odbieranymi przez poszczególne receptory wpływają na zróżnicowanie objawów towarzyszących dysfunkcji tego zmysłu. Choć zarówno huśtanie się, wspinanie, jak i jazda na deskorolce aktywizują przedsionek, to oddziałują na inne receptory, co przekłada się na fakt, iż dziecko może np. preferować szybki ruch w płaszczyźnie poziomej, jednocześnie wykazując strach przed doznaniami związanymi ze zmianą wysokości.

 

Bliskość fizjologiczna zmysłów: słuchu i równowagi, jak i współdzielenie jednego nerwu (nerw przedsionkowo-ślimakowy) przekłada się na funkcjonalną zależność pomiędzy nimi. Bodźce docierające do zmysłu słuchu wpływają na aktywność struktur przedsionkowych, natomiast pobudzenie receptorów równowagi przekłada się na percepcję wrażeń słuchowych.  Ta zależność jest często wykorzystywana w terapii, kiedy poprzez aktywności ruchowe usprawnia się procesy rejestracji i modulacji bodźców dźwiękowych.

Zmysł równowagi pełni również ważną rolę w procesie integracji odruchów pierwotnych, czyli ich stopniowego przechodzenia pod kontrolę kory mózgowej. Wczesna mielinizacja, a tym samym dojrzałość struktur mózgu odpowiedzialnych za przetwarzanie wrażeń przedsionkowych jest ważna ze względu na znaczenie tego zmysłu dla przygotowania dziecka do przetrwania poza łonem matki. Zaczynając od udziału percepcji przedsionkowej w prawidłowym porodzie (odpowiada m. in. za przyjęcie przez dziecko ułożenia główkowego), na wspieraniu aktywności odruchów dynamicznych i posturalnych kończąc, zmysł równowagi wpływa na bezpieczeństwo dziecka w okresie, kiedy nie zostały jeszcze ukształtowane dojrzalsze odruchy posturalne. Odruch Moro, aktywizowany na skutek bodźców przedsionkowych, odpowiada m. in. za reakcję pobudzenia i przywrócenia oddechu u niemowlęcia w sytuacji bezdechu – jeśli odruch ten jest zbyt słaby lub stłumiony (np. wskutek leżenie przez niemowlę na brzuszku) może nie zadziałać ten mechanizm obronny. Sally Goddard-Blythe wskazuje to jako jedną z przyczyn śmierci łóżeczkowej, podkreślając znaczenie właściwego ułożenia dziecka do snu, jako środka prewencyjnego, umożliwiającego właściwą aktywizację odruchu Moro. Korelacja pomiędzy odruchami pierwotnymi a zmysłem przedsionkowym oznacza, że zaburzona percepcja zmysłowa może wywoływać nieprawidłową aktywność odruchową OUN, natomiast nadaktywne lub przedłużające się oddziaływanie odruchów wpływa na procesy przetwarzania informacji przedsionkowych. Terapia powinna uwzględniać to powiązanie, poprzez odpowiednio zorganizowaną przestrzeń oraz aktywności wspierając organizację mózgu na najniższych poziomach.

 

Bibliografia:

• Ayres A. J. (2020), Dziecko a integracja sensoryczna, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Warszawa.
• Best C., Bense S., Dieterich M. (2007), Vestibular dysfunction in major depression, Neuroscience 147 (3), ss. 865-866.
• Biel L., Integracja sensoryczna. Skuteczne strategie w terapii dzieci i nastolatków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.
• Dodson M. (2004), Vestibular stimulation in mania: a case report, Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry 75 (1), ss. 168-169.
• Eliot L., Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2003.
• Goddard-Blythe S. (2011), Jak osiągać sukcesy w nauce? Uwaga, równowaga i koordynacja, PWN, Warszawa.
• Goddard-Blythe S. (2018), Odruchy, uczenie się i zachowanie, PWN, Warszawa.
• Lane S. J., Mailloux Z., May-Benson T. i in. (2019), Neural foundations of Ayres Sensory Integration®, Brain Sciences 9 (7).
• Nagaratnam N., Ip J., Bou-Haidar P., (2005), The vestibular dysfunction and anxiety disorder interface: a descriptive study with special reference to the elderly, Archives of Gerontology and Geriatrics 40 (3), ss. 253-264.
• Rajagopalan A., Jinu K. V., Sailesh K. S. i in. (2017), Understanding the links between vestibular and limbic systems regulating emotions, Journal of Natural Science, Biology and Medicine 8 (1), ss. 11-15.

 

 

Agnieszka Zając

Pedagog, terapeuta integracji sensorycznej i bilateralnej