Nadwrażliwość dotykowa. Jakie są przyczyny i objawy? Jak pomóc dziecku?

„Moje dziecko nie lubi jak je przytulam, nie lubi delikatnego dotyku, poranne ubieranie się, to długa przeprawa, czasem wychodzimy z domu bez skarpetek, wszystkie metki przy ubraniach muszą być odcięte, nie chce myć zębów, nie lubi smarowania twarzy kremem, nie chce dotykać rzeczy, które brudzą (farb, ciasta, masy solnej, kleju, piasku), paznokcie obcinam mu jak zaśnie, czesanie włosów, to dla niej katorga, zupy mogą być, ale zmiksowane”…to tylko niektóre ze słów rodziców dziecka z nadwrażliwością dotykową, które słyszę podczas wywiadu w gabinecie. Wrażliwość na dotyk, to bardzo częsty problem, z jakim zmagają się dzieci i ich rodzice. Jest to jedno z najczęstszych zaburzeń integracji sensorycznej.

Układ dotykowy jest największym układem sensorycznym (jego receptory rozmieszczone są na całym ciele), a jego funkcjonowanie ma ogromny wpływ na kształtowanie się zachowania człowieka, zarówno pod względem psychicznym jak i fizycznym. Dziecko poznaje świat przez dotyk już od pierwszych chwil po narodzinach, a kształtuje się w łonie matki. Zmysł dotyku pomaga odkrywać najbliższe otoczenie, jest podstawą rozwoju emocjonalnego, dostarcza informacji, które pozwalają na kształtowanie się prawidłowego schematu i świadomości własnego ciała, orientacji w przestrzeni, planowania motorycznego a nawet bezpieczeństwa emocjonalnego i umiejętności społecznych. Wszystko to wpływa na gotowość dziecka do podjęcia nauki w szkole.

Zanim jednak przejdziemy do zmysłu dotyku, musimy zrozumieć na czym polega integracja zmysłów w ciele człowieka.

Integracja sensoryczna jest procesem neurobiologicznym, dzięki któremu wrażenia sensoryczne (zmysłowe) płynące z otoczenia i własnego ciała mogą być użyte w celowym działaniu. Jest zdolnością do odczuwania i organizowania informacji, bodźców dopływających z otoczenia do organizmu, obejmuje ona wiele układów (słuchowy, wzrokowy, proprioceptywny, interoceptywny, przedsionkowy, węchu i smaku), a jednym z nich jest układ dotykowy. Układy te dostarczają informacji z całego ciała i otoczenia wokół nas. Mózg rejestruje, segreguje i przetwarza informacje otrzymywane z układów zmysłowych.

Prawidłowo funkcjonująca integracja sensoryczna jest dobrą podstawą procesu uczenia się.
W przypadku, gdy informacje pochodzące ze zmysłów napływają w sposób niewłaściwie zorganizowany, to funkcje układu nerwowego blokują się, co uwidacznia się w postaci problemów w życiu codziennym. Trudności w przetwarzaniu wrażeń sensorycznych (zmysłowych) dotyczyć mogą: rejestracji, czyli odbierania bodźców, modulacji, czyli tolerancji zmian oraz trudności z prawidłową reakcją, jako odpowiedzią na bodźce.

Jakie są przyczyny nadwrażliwości dotykowej?

Dokładna przyczyna nadwrażliwości dotykowej jak dotąd jest nieznana. Coraz częściej jednak się mówi o tym, że stosowanie używek i leków przez matkę w czasie ciąży, niedotlenienie okołoporodowe, brak odpowiedniej stymulacji w niemowlęctwie i wczesnym dzieciństwie, cesarskie cięcie, mogą powodować zaburzenia integracji sensorycznej.

Czym jest nadwrażliwość dotykowa?

Nadwrażliwość dotykowa objawia się nienaturalnym reagowaniem lub obronnością na określone bodźce dotykowe. Delikatny dotyk może być odbierany jako nieprzyjemny, a wręcz bolesny. Osoba ta (może to być dziecko, nastolatek lub dorosły) chcąc uniknąć dotyku może się izolować. Podczas sytuacji, gdzie znajduje się wśród wielu osób może się denerwować, a nawet stawać się agresywna. Wrażenia czuciowe, które odbiera, powodują wygórowane, awersyjne reakcje emocjonalne, nadpobudliwość, dyskomfort czy inne problemy z zachowaniem. Układ nerwowy dziecka nadwrażliwego postrzega większość bodźców dotykowych jako niebezpieczne, niekomfortowe, a nawet przerażające. Odpowiedzią jest walka, ucieczka lub bierność.
Nadwrażliwość dotykowa czy też inaczej obronność dotykowa może występować w obrębie całego ciała lub tylko w pewnych jego częściach. Jest ona więc dysfunkcją integracji sensorycznej, w której nieprawidłowy jest odbiór bodźców dotykowych. Należy do zaburzeń modulacji sensorycznej, czyli zdolności układu nerwowego do hamowania i modulowania informacji z receptorów dotyku. Zaburzenia dotyczyć mogą czucia powierzchownego, czucia głębokiego oraz czucia temperatury.

Jak rozpoznać nadwrażliwość dotykową?

Najczęstsze objawy, to:

niechęć dziecka do przytulania się, pocałunków, woli samo zainicjować takie sytuacje
niechęć do zabaw w piaskownicy
może mieć trudności ze ssaniem w okresie niemowlęcym
nie lubi niektórych pokarmów o określonej konsystencji i fakturze (problemy z gryzieniem)
nie lubi dotykania po twarzy
niechęć do obcinania paznokci
reaguje krzykiem, gdy ma brudne ręce
niechęć do wycierania ręcznikiem
niechęć do mycia zębów
unikanie dotykania rzeczy, którymi można się ubrudzić
niechęć do mycia włosów
preferowanie luźnej, nieprzylegającej do ciała odzieży
niechęć do pewnej długości rękawów
niechęć do ściągaczy, szwów w ubraniach
unikanie chodzenia na boso, w szczególności na trawie, ziemi, piasku (może wtedy chodzić na palcach)
unikanie dotykania szorstkich lub bardzo miękkich przedmiotów

Jak pomóc dziecku?

Jeżeli u dziecka występują niepokojące objawy, bez wątpienia należy udać się do kilku specjalistów. Samą nadwrażliwość na dotyk, podobnie jak innego rodzaju zaburzenia integracji sensorycznej, rozpoznać można z wykorzystaniem standaryzowanych testów i kwestionariuszy. Warto tu jednak powtórzyć, że dziecko, u którego podejrzewany jest taki problem, powinno zostać zbadane przez różnych specjalistów – konieczne jest bowiem wykluczenie innego niż nadwrażliwość dotykowa podłoża występujących dolegliwości. Konsultujemy się zatem z neurologiem, psychiatrą dziecięcym, terapeutą Integracji Sensorycznej.

Jeśli diagnozą będzie nadwrażliwość dotykowa, musimy pamiętać o paru bardzo ważnych kwestiach:

Ostrzegamy dziecko, że je zaraz dotkniemy.
Dajemy sygnał przed wycieraniem dziecka, zakładaniem mu czegoś itp.
Rozmawiamy z najbliższymi o zaistniałej sytuacji i instruujemy ich jak obchodzić się z dzieckiem.
Stopniowe (bez zmuszania) zachęcanie do zabaw różnymi fakturami.
Podczas czynności higienicznych stosujemy mocniejszy dotyk.

Ponadto rodzice mogą po konsultacjach z terapeutą masować dziecko, wprowadzać dodatkowe działania, które zaproponuje specjalista. Bardzo często stosowana jest również kołderka obciążeniowa, jednak nie wybieramy jej samodzielnie, lecz po rozmowie z terapeutą.

Natalia Pośpiech
Pedagog, Terapeuta Integracji Sensorycznej, Terapeuta Ręki, Terapeuta TUS