Lateralizacja czyli dominacja jednej ze stron ciała

Ustalenie się dominacji jednej ze stron ciała u dziecka jest wyjątkowo istotne dla jego rozwoju. Zaburzenia lateralizacji mogą mieć bowiem negatywny wpływ na jego ogólne funkcjonowanie. Precyzując, dziecko, które nie posiada dominacji jednej ze stron może mieć problemy z nauką czytania oraz pisania, sprawnością ruchową, w szczególności, z motoryką małą. Jest to naturale zjawisko rozwojowe. Każdy z nas jest asymetryczny, jedna strona dominuje nad rugą, dlatego też np. jedna z części twarzy jest szersza, ręka grubsza w obwodzie. Między innymi zależy to także od lateralizacji.
Dlaczego tak się dzieje? Jedna półkula mózgu jest bardziej dominująca od drugiej. Definiuje to funkcjonowanie całego naszego ciała, sprawność fizyczną, ale również nasze mocne i słabe strony jeśli chodzi o kompetencje poznawcze, naukę, a nawet cechy charakteru czy emocji.

Czym jest lateralizacja?
Jest to asymetria funkcjonalna, stronność ciała lub inaczej przewaga stronna czyli przewaga jednej strony ciała nad drugą. Procesy wzrokowe i słuchowe podzielone są pomiędzy obie półkule. Najbardziej charakterystycznym przejawem lateralizacji jest dominacja jednej ręki nad drugą. To przez lateralizację nie możemy tak samo dobrze pisać obiema rękami. Nie ogranicza się ona jednak jedynie do pracy rąk, ale przewagę stronną zauważyć można także w zakresie ruchów nóg, tułowia, funkcji oczu, uszu. Widać to na przykład wtedy, gdy nadstawiamy jedno ucho, by coś lepiej usłyszeć, patrzymy przez lunetę lub dziurkę od klucza jednym okiem- tym dominującym. U piłkarzy występuje dominacja nogi. Sportowcy często ciężko pracują, by druga strona także sprawnie funkcjonowała, w ten sposób mogą z sukcesem zaskoczyć przeciwnika.

Kiedy rozwija się lateralizacja?
Już na wczesnym etapie rozwoju dziecka, jedna z półkul zaczyna przeważać nad drugą. powstaje stopniowo i postępuje wraz z ogólnym rozwojem dziecka. Pierwsze objawy dominacji ręki można zaobserwować już u niemowlęcia. Około 3, 4 roku życia dziecka bardzo często dominacja ze stron staje się już wyraźna. Efektem tego jest o wiele lepiej rozwinięta jedna strona ciała od drugiej.
Dobrze by było, by dominacja ręki ustaliła się do 6 roku życia. Ostatecznie jednostronna lateralizacja czynności ruchowych wykształca się w wieku 12 – 14 lat. Jeśli proces kształtowania się lateralizacji czynności ruchowych jest opóźniony i nie kończy się w wieku szkolnym, wiąże się to z opóźnionym rozwojem ruchowym i trudnościami w nauce szkolnej.

Jakie są rodzaje lateralizacji?

Lateralizacja jednorodna/jednostronna, do której zaliczamy: – lateralizację prawostronną- dominacja prawej ręki, oka, i nogi (świadczy o dominacji lewej półkuli); – lateralizację lewostronną – dominuje lewa ręka, noga i lewe oko (co świadczy o dominującej roli prawej półkuli mózgu); – lateralizacja niejednorodna (skrzyżowana): polega ona na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu, lecz nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała: można więc spotkać dzieci leworęczne, ale prawooczne i prawonożne. Wariantów tego typu jest kilka i jest to lateralizacja ustalona.

Lateralizacja skrzyżowana w zakresie ręki i oka powoduje zaburzenia koordynacji wzrokowo- ruchowej. Utrudnia dziecku kontrolę wzrokową pracy ręki. Dzieci te mają trudności w pisaniu: – niekształtne litery – w nierównych odstępach – opuszczają linijki Napotykają także na trudności w czytaniu: – przeskakują litery – opuszczają sylaby – opuszczają wyrazy – zmieniają kolejność liter. W przypadku bardzo nasilonych zaburzeń zwłaszcza u uczniów silnie lewostronnie zlateralizowanych, występuje czasami tzw. pismo lustrzane, które polega na kreśleniu znaków stanowiących zwierciadlane odbicie pisma normalnego.

Lateralizacja nieustalona czyli słaba –spotkać ją można gdy nie ma ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu. Przejawia się oburęcznością, obunożnością i obuocznością. Niekiedy obuoczność (czasem także lewooczność) powoduje przeskakiwanie liter przy czytaniu, opuszczanie liter, całych wyrazów oraz zmianę kolejności liter (np. zamiast „rów” dziecko czyta „wór”). Spowodowane jest to przez zmianę roli wiodącej oka. Jeśli dziecko jest leworęczne i nie ma większych problemów w trakcie różnych ruchowych czynności, profilaktyczna wizyta u specjalisty (psycholog, pedagog) nie jest konieczna. Jeśli natomiast w toku nauki pisania, rysowania pojawią się problemy i trudności wówczas dziecko powinno zostać skierowane na badania do poradni.

Co się dzieje, gdy dziecko ma nieustaloną lateralizację?

Do skutków zaburzeń lateralizacji można zaliczyć:
✗ trudności w nauce,
✗ zaburzenia manipulacji przedmiotami
✗ zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej,
✗ zaburzenia orientacji w schemacie ciała i przestrzeni,
✗ problemy z planowaniem i wykonaniem sekwencji ruchów,
✗ obniżoną sprawność manualną,
✗ mylenie stron prawa-lewa,
✗ lustrzane odbicie w piśmie,
✗ mylenie znaków i symboli,
✗ kłopoty ze śledzeniem wzrokowym,
✗ trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych,
✗ nadruchliwość,
✗ osłabioną sprawność ruchową rąk, manipulację przedmiotami,
✗ niską sprawność grafomotoryczną,
✗ problemy z pisaniem, rysowaniem, nieprawidłowy chwyt,
✗ opuszczanie lub dodawanie liter,
✗ mylenie liter,
✗ trudności w czytaniu,
✗ problemy ze słyszeniem w hałasie,
✗ opóźniony rozwój mowy,
✗ zaburzenia mowy,
✗ trudności w osiąganiu sprawności artykulacyjnej głosek,
✗ opuszczanie, czy przestawianie sylab i wyrazów,
✗ problemy z uwagą, koncentracją, zapamiętywaniem,
✗ trudności z zasypianiem.

Jak wspierać dziecko z nieustaloną lub skrzyżowana lateralizacją? Ćwiczenia i porady.

Rozwijaj orientację w schemacie ciała i przestrzeni: np. utrwalanie stronności prawa-lewa, orientacja w schemacie własnego ciała i przestrzeni, wskazywanie lewej i prawej strony ciała utrwalanie słów określających położenie w przestrzeni i na płaszczyźnie: nad, pod, obok, za, w, pomiędzy.
➔ zabawy ruchowe związane z pokazywaniem lewej ręki, prawej ręki, lewej nogi, prawej nogi,
➔ dotykanie naprzemienne: lewy łokieć, prawe kolano, prawy łokieć lewe kolano, prawa dłoń, lewa stopa, lewa dłoń prawa stopa, chwytanie prawą ręką lewego ucha i odwrotnie
➔ wykonywanie poleceń: przynieś jabłko, które leży po prawej stronie stołu
➔ rzucanie piłeczki raz lewą raz prawą ręką
➔ zabawy równoważne: chodzenie po równoważniach ( plac zabaw), chodzenie po liniach prostych, krzywych, łamanych, chwytanie piłki raz lewą, raz prawą ręką, stojąc na jednej nodze
➔ wspinanie się na drabinki, naprzemiennie dostawiając ręce i nogi.

Rozwijaj percepcję wzrokową i wzrokowo-ruchową, czyli zdolność postrzegania:
➔ układanie puzzli i układanek
➔ wyszukiwanie konkretnych elementów lub różnic na obrazkach
➔ granie w memory
➔ dobieranie w pary, segregowanie zabawek według podanego wzoru
➔ zapamiętywanie rzeczy znajdujących się na dywanie, następnie rodzic zabiera jedną kiedy dziecko nie patrzy, dziecko odgaduje którą
➔ różnicowanie liter p, b, g, d; w, m, n; t, f, l. Tu ważną kwestią jest zwracanie uwagi na detale
➔ odtwarzanie wzorów ułożonych z mozaiki klocków
➔ rysowanie, malowanie dużych powieżchni
➔ ćwiczenia grafomotoryczne
➔ wycinanie nożyczkami
➔ zabawy paluszkowe
➔ wydzieranie
➔ zabawy plasteliną, modeliną, gniotkami, masą solną, slimami
➔ nawlekanie koralików
➔ segregowanie drobnych rzeczy (oddzielanie grochu od makaronu świderków)

Rozwijaj motorykę dużą, czyli ogólną sprawność dziecka oraz koordynacji rąk i nóg, np. spacerowanie, bieganie, uprawianie sportu, np. jazda na rowerze, rolkach, zabawa na placu zabaw itp.;

Rozwijaj percepcję słuchową, czyli zdolności wysłuchania i rozróżniania dźwięków;
➔ rodzic wystukuje rytm, dziecko powtarza, może być to też klaskanie, uderzanie o uda
➔ śpiewanie, nauka piosenek
➔ słuchanie różnorodnej muzyki
➔ zabawa „skąd pochodzi dźwięk?”- dziecko ma zasłonięte oczy i wskazuje palcem miejsce, z którego dobiega dźwięk np. bębenka albo łyżki uderzającej o garnek
➔ taniec w rytm muzyki, tupanie, klaskanie do rytmu

Rozwijaj pamięć dziecka i jego procesy myślowe-
➔ zapamiętywanie jak ułożone są zabawki na półce
➔ zapamiętywanie ile było drzew na spacerze, co mijaliście po drodze itp.
➔ tworzenie zbiorów według jakiejś cechy: kategoryzowanie względem koloru/wielkości, szeregowanie elementów itp.
➔ gry słowne (podaj wyraz na sylabę lub głoskę, rymowanki)
➔ zrób to co ja, rodzic pokazuje jakąś sekwencję ruchów, dziecko musi zapamiętać, a potem je odtworzyć
➔ „ułóż zabawki tak jak ja”, rodzic układa zabawki w pewien wzór lub w określonej kolejności, następnie niszczy sekwencję, dziecko ma ułożyć tak samo
➔ lista zakupów, zapamiętywanie po kolei co musicie kupić

Ćwiczenia i zadania warto przeprowadzać w formie zabawy, wtedy będą najlepsze efekty, będziecie mogli wesoło spędzić czas, a przy okazji dziecko będzie mogło poczuć smak sukcesu. Tak wykonywane ćwiczenia uprzyjemnią naukę.

Ważne przy lateralizacji skrzyżowanej lub nieustalonej by ograniczyć do minimum oglądanie telewizji, spędzanie czasu przed komputerem czy smartfonem.

Natalia Pośpiech
Pedagog, Terapeuta Integracji Sensorycznej, Terapeuta ręki, Trener TUS