Dlaczego wybiórczość pokarmowa wymaga interdyscyplinarnego podejścia…

Wybiórczość pokarmowa stanowi bardzo szerokie pojęcie, w zakresie którego mieszczą się utrwalone zachowania związane z odrzuceniem określonych produktów spożywczych (często dotyczy to produktów nowych) i ograniczenie się do spożywania wyłącznie pokarmów należących do grupy zaakceptowanych, bezpiecznych, co wpływa na brak różnorodności posiłków. Wyróżnione przez dziecko pokarmy mogą posiadać wspólną cechę, jak smak (np. delikatny lub słodki), konsystencja (np. płynna lub chrupiąca) lub kolor (np. neutralny beżowy). Dzieci podchodzące niepewnie do nowych pokarmów mogą również szczególnym upodobaniem obdarzać produkty określonych marek i producentów ze względu na powtarzalność smaku, wyglądu, faktury. Te trudności mogą przybierać różnorodną formę oraz stopień nasilenia, co może utrudniać dokonanie rozróżnienia pomiędzy normalnym a wybrednym jedzeniem, a w konsekwencji postawienie trafnej diagnozy. Z badań wynika, że najwięcej zachowań związanych z odrzucaniem pokarmów przypada na okres wczesnego dzieciństwa, szacuje się, że u ponad 20% dzieci po 30 msc. ż. występują zaburzenia jedzenia (Hafstad, Abebe, Torgersen i in. 2013; Cardona Cano, Tiemeier, Van Hoeken 2015; Cole, An, Lee i in.2017).

Czynniki mające wpływ na preferencje żywieniowe dziecka

Wśród czynników wpływających na ograniczony zakres preferowanych przez dziecko produktów spożywczych możemy wyodrębnić 3 grupy: związane z dzieckiem, środowiskowe oraz wynikające z relacji rodzic-dziecko. Najczęściej upodobania żywieniowe dziecka stanowią wynik zaistnienia kilku czynników, jest mało prawdopodobne, aby któryś występował w izolacji. Czynniki związane z dzieckiem, to m. in. umiejętności motoryczne, indywidualny profil sensoryczny, temperament. Poziom rozwoju motorycznego wpływa na opanowanie przez dziecko szeregu czynności potrzebnych do sprawnego poradzenia sobie z pokarmem w jamie ustnej: ssania, odgryzania, żucia, przesuwania jedzenia językiem, kontroli śliny. Niebagatelny wpływ ma na to centralne napięcie mięśniowe warunkujące koordynację i automatyzację ruchów, dostosowanie siły do czynności oraz budowanie schematu ciała, czyli komponentów niezbędnych do opanowania ruchów artykulacyjnych. Napięcie mięśniowe wpływa również na postawę dziecka podczas posiłku – przyjmowanie nieprawidłowej postawy podczas jedzenie powoduje złe ustawienie kręgosłupa i nadmierne ściśnięcie narządów wewnętrznych (w tym żołądku i jelit), co może być przyczyną poczucia dyskomfortu i problemów z trawieniem. Trudności z przyjmowaniem stabilnej pozycji siedzącej przyczyniają się do skrócenia czasu trwania posiłku – dziecko nie jest w stanie siedzieć długo, więc często przerywa posiłek i odchodzi od stołu. Wybierając krzesełko do siedzenia przy stole należy zwrócić uwagę na podnóżek, ponieważ jego brak utrudnia dziecku przyjęcie prawidłowej pozycji i może zaburzać poczucie bezpieczeństwa. Przekraczanie osi środkowej ciała oraz integracja bilateralna umożliwiają dziecku nabywanie i doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej bardzo istotnej przy wykonywaniu takich czynności jak sięganie ręką do ust, przesuwanie pokarmu w buzi językiem z jednej strony na drugą czy też rwanie kawałków jedzenia.

Źródło: https://www.richell.co.jp/en/babychell/recommended_dining_chair/

Indywidualny profil sensoryczny dziecka określa potrzeby i możliwości przetwarzania bodźców w obrębie każdego z 8. zmysłów. W efekcie podwrażliwości lub nadwrażliwości zmysłowej mogą pojawiać się zachowania wskazujące na ograniczenie różnorodności spożywanych pokarmów i wybór kierowany regularnymi cechami sensorycznymi produktów spożywczych. Jak wynika z badań (Kerzner 2009; Coulthard, Aldridge, Fox 2022; Nagao-Sato, Kawasaki, Akamatsu i in. 2023), wybiórcze spożywanie pokarmów, nawet w przypadku dorosłych, często skorelowane jest z występowaniem obronności sensorycznej, szczególnie w zakresie bodźców dotykowych, smakowych, zapachowych i słuchowych. Osłabione mechanizmy bramkowania skutkują niedostateczną modulacją intensywności bodźca, w wyniku czego mogą pojawiać się takie zachowanie jak ostrożność w poznawaniu nowych potraw, unikanie niektórych pokarmów (np. twardych, o ostrym zapachu lub o grudkowatej konsystencji), awersyjne reakcje na stymulację dotykową w obrębie twarzy i jamy ustnej, unikanie brudzenia się, reagowanie odruchem wymiotnym lub wypluwanie pokarmu. Nadwrażliwość słuchowa stosunkowo rzadko jest rozpatrywana w kontekście trudności z jedzeniem, jednakże warto zastanowić się jak dużo dźwięków towarzyszy spożywaniu posiłków oraz jak zupełnie inaczej dziecko może odbierać odgłosy generowane przez siebie i przez innych podczas jedzenia. Natomiast zbyt silna kontrola wejściowa wrażeń zmysłowych stanowi podłoże podwrażliwości, w wyniku której dziecko może nie zauważać sensorycznych właściwości jedzenia, co przekłada się na brak zainteresowania samą czynnością i posiłkiem: dziecko może preferować bardzo mocno doprawione potrawy lub stymulować się poprzez zabawę jedzeniem, zgniatanie go, rozcieranie, nakładanie na ręce/twarz, rozrzucanie oraz wkładanie do buzi zbyt dużej ilości pokarmu,

Źrodło: https://www.bancroft.org/resources/picky-eater-or-true-food-sensitivity/

Zmysłowe aspekty otoczenia, w którym dziecko spożywa posiłki również mają znaczenie dla budowania określonych skojarzeń dziecka związanych z jedzeniem. Sensorycznie przyjazna przestrzeń domu cechuje się dopasowaniem do profili sensorycznych jego mieszkańców. Szczególnie istotna jest znajomość sensorycznych preferencji dziecka, ponieważ ze względu na niedojrzałość układu nerwowego maluch ma obniżoną zdolność organizacji multisensorycznej i zwiększoną podatność na dystraktory, więc w swoich reakcjach będzie o wiele bardziej impulsywny aniżeli wyregulowany dorosły odczuwający dyskomfort sensoryczny. Każdy profil sensoryczny jest niepowtarzalny, dlatego też nie można sformułować jednakowych zaleceń dla wszystkich. Złota zasada, którą należy się kierować mówi, aby spojrzeć na kuchnię i miejsce spożywania posiłków oczami swojego dziecka i rozważyć ich wystrój pod kątem ewentualnych trudności z przetwarzaniem bodźców. Wyeliminowanie silnego światła, dźwiękowych rozpraszaczy w tle oraz wywietrzenie pomieszczenia w celu ograniczenia drażniących dziecko zapachów mogą pomóc w skoncentrowaniu się na samym jedzeniu. Z kolei dostarczenie stymulacji sensorycznej dzieciom podreaktywnym poprzez np. masaż dociskowy, picie gęstych napoi przez słomkę, uwzględnienie zróżnicowanych zapachów i smaków oraz jedzenie rękami może pomóc w aktywacji układu nerwowego i osiągnięciu optymalnego progu pobudzenia. Stworzenie przyjaznej sensorycznie przestrzeni do jedzenia może przełożyć się na wyższą tolerancję czasu posiłków przez dziecko oraz zmniejszenie poziomu stresu towarzyszącego całej rodzinie w tych sytuacjach. Wyjście do restauracji stanowi często duże wyzwanie dla dziecka, ponieważ wiąże się z dużym poziomem hałasu, mocnym oświetleniem, bogactwem zapachów czy też dużą ilością innych ludzi, czyli czynnikami, których nie jesteśmy w stanie kontrolować w miejscach poza domem. Wówczas warto zadbać o zapewnienie dziecku pomocy w poradzeniu sobie z tymi bodźcami, w tym celu można wykorzystać słuchawki wygłuszające hałas, okulary przeciwsłoneczne, zabawki typu fidget (coś do ściskania, rozciągania, obracania itp.), obciążenie (np. masaż dociskowy, kompresję stawów) oraz coś do żucia.

Źródło: https://www.sensoryintegrationeducation.com/pages/news?p=3-things-impacting-eating-skills

Negatywne doświadczenia dziecka związane z posiłkami również mogą przyczynić się do powstania wybiórczości pokarmowej. Atmosfera i emocje towarzyszące posiłkom tworzą w mózgu dziecka trwałe ślady pamięciowe, które uaktywniają się w sytuacjach podobnych, wpływając na nastawienia dziecka do jedzenia. Istnieje sprzężenie zwrotne pomiędzy zachowaniem rodziców a wybrednym jedzeniem dzieci (Jansen de Barse, Jaddoe 2017): występujące u 4-latków ograniczone preferencje dotyczące jedzenia stanowiły istotny predyktor pojawienia się presji rodziców na jedzenie 2 lata później, natomiast wywieranie przez rodziców nacisków na 4-latki w zakresie spożywania bardziej różnorodnych posiłków wiązało się z wystąpieniem u nich wybiórczości w wieku 6 lat. Zupełnie inne efekty przynosiło modelowanie pozytywnych zachowań żywieniowych przez rodziców – zdrowa, zróżnicowana dieta matki i urozmaicone posiłki spożywane w towarzystwie małego dziecka wiążą się z większą częstotliwością spożywania przez nie warzyw w kolejnych latach (Gregory, Paxton, Brozovic 2011). Można wyciągnąć wniosek, iż rodzice, którzy sami cechują się szerokimi preferencjami żywieniowymi, spontanicznie spożywają przy dzieciach więcej warzyw i owoców, modelując tym samym pożądane przez nich wybory żywieniowe, co zmniejsza ryzyko wywierania presji na dziecko w tym względzie. Lęk rodziców wynikający z zaobserwowanych ograniczonych wzorców odżywiania się dziecka zdaje się tylko pogłębiać występujące trudności. Doświadczenia rodziców związane z wybrednym jedzeniem dzieci są źródłem frustracji, niepokojów, podwyższonego poziomu stresu rodzicielskiego oraz trudności natury praktycznej, związanych z koniecznością przygotowywania osobnego posiłku dla dziecka czy odmawiania przez nie uczestniczenia we wspólnych posiłkach. Choć emocje towarzyszące rodzicom podczas ,,trudnych posiłków” są w pełni zrozumiałe i ważne, to jednak rolą dorosłych jest wzięcie za nie odpowiedzialności i przepracowanie ich tak, aby nie wpływały na wybory dziecka i relację dziecko-rodzic.

Źródło: https://bonavita.pl/wplyw-otoczenia-i-rodziny-na-nawyki-zywieniowe

Ze względu na złożone przyczyny powstawania wybiórczości pokarmowej potrzebne jest ujęcie trudności w holistyczny sposób z uwzględnieniem wiedzy różnych specjalistów. Rodzice potrzebujący skonsultowania swoich obserwacji powinni w pierwszej kolejności zgłosić się do pediatry i gastrologa, aby móc wykluczyć medyczne podłoże. Następnie warto rozważyć poszerzenie diagnostyki o opinię neurologopedy, terapeuty integracji sensorycznej, fizjoterapeuty, psychologa oraz dietetyka. Takie interdyscyplinarne podejście umożliwi całościową diagnozę funkcjonowania dziecka uwzględniającą wszystkie opisane powyżej czynniki: poziom rozwoju motorycznego, profil sensoryczny, warunki środowiskowe, doświadczenia dziecka związane z karmieniem itp. Dopełnieniem tego systemowego podejścia jest opracowanie interwencji mających na uwadze różne sfery rozwoju dziecka, indywidualizację oddziaływań, specyfikę relacji rodzic-dziecko oraz modyfikację otoczenia, aby było zgodne z potrzebami rodziny. Ważne jest również zadbanie przez rodziców o siebie – uwzględnienie swoich lęków i ich wpływu na dziecku, przyjrzenie się im i rozważenie, w jakiej mierze mogą generować trudne sytuacje. Wsparcie udzielane dziecku powinno obejmować również wsparcie dla rodzica, ponieważ wybiórczość pokarmowa jest trudnością dotykającą całą rodzinę, choć każdego w inny sposób.

Bibliografia:

Cardona Cano S, Hoek H. W., Bryant-Waugh R. (2015), Picky eating: the current state of research. Current Opinion in Psychiatry 28 (6), ss. 448–454.
Cardona Cano S, Tiemeier H., Van Hoeken D. i in. (2015), Trajectories of picky eating during childhood: A general population study, International Journal of Eating Disorders 48, ss. 570–579.
Cole N. C., An R., Lee S. Y., Donovan S. M. (2017), Correlates of picky eating and food neophobia in young children: a systematic review and meta-analysis, Nutrition Reviews 75 (7), ss. 516–532.
Coulthard H., Aldridge V., Fox G. (2022), Food neophobia and the evaluation of novel foods in adults; the sensory, emotional, association (SEA) model of the decision to taste a novel food, Appetite, Volume 168, ss. 136-141.
Gregory J. E., Paxton S. J., Brozovic A. M. (2011), Maternal feeding practices predict fruit and vegetable consumption in young children. Results of a 12-month longitudinal study, Appetite 57, ss. 167–172.
Hafstad G. S., Abebe D. S., Torgersen L. i in. (2013), Picky eating in preschool children: the predictive role of the child’s temperament and mother’s negative affectivity, Eating behaviors 14, ss. 274–277.
Jansen P. W., de Barse L. M., Jaddoe V. W. V. i in. (2017), Bi-directional associations between child fussy eating and parents’ pressure to eat: Who influences whom?, Physiology & behavior 176, ss. 101–106.
Nagao-Sato S., Kawasaki Y,. Akamatsu R. i in. (2023), Sensory profile of picky eaters among college female students, Appetite185, ss. 174-179.
Wolstenholme H., Kelly C., Hennessy M. i in. (2020), Childhood fussy/picky eating behaviours: a systematic review and synthesis of qualitative studies, International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity volume 17, ss. 169-176.
Yang Hye Ran (2017), How to approach feeding difficulties in young children, Clinical and Experimental Pediatrics 60 (12), ss. 379-384.

Agnieszka Zając

Pedagog, terapeuta integracji sensorycznej i bilateralnej