Tworzenie środowiska przyjaznego sensorycznie jako element wsparcia dobrostanu psychicznego dzieci z ASD
Jak wynika z badań i refleksji praktyków, problemy z dobrostanem psychicznym i zachowaniem są znacznie częstsze wśród dzieci i młodzieży w spektrum autyzmu aniżeli w przypadku populacji ogólnej. Powołując się na badania amerykańskiej populacji dzieci z ASD możemy stwierdzić, że do najczęściej występujących zaburzeń z kręgu chorób psychicznych należą zaburzenia lękowe, zaburzenia snu i czuwania, depresja, zaburzenia dwubiegunowe, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, samouszkodzenia czy też autoagresja.
Wysoka częstość występowania problemów ze zdrowiem psychicznym wśród autystycznych dzieci i młodzieży jest kwestią niepokojącą, dlatego też ważne jest, abyśmy zrozumieli jakie czynniki mogą zwiększać ryzyko wystąpienia tych trudności oraz w jaki sposób osoby w spektrum mogą się przed nimi chronić. Z badań, w których głos oddano rodzicom dzieci autystycznych oraz samorzecznikom autyzmu wynika, że czynniki wpływające na zdrowie psychiczne możemy podzielić na dwie grupy: czynniki skoncentrowane na osobie oraz czynniki społeczno-środowiskowe. Właściwości sensoryczne środowiska znajdują się w tych dwóch grupach, ponieważ z jednej strony indywidualnie odczuwany próg rejestracji sensorycznej decyduje o tym, czy dany bodziec będzie odczytywany przez nasz układ nerwowy jako awersyjny czy też nie, natomiast z drugiej strony, otoczenie dziecka, należące do grupy czynników społeczno-środowiskowych, jest często tak bogate w wielozmysłowe informacje, że może być przyczyną przebodźcowania sprawnie zazwyczaj regulującego się układu nerwowego.
Zaburzenia przetwarzania sensorycznego w przeważającej większości przypadków współwystępują ze spektrum autyzmu, a specyficzne, niepowtarzalne często sposoby zaspokajania indywidualnych potrzeb sensorycznych wpływają niejednokrotnie na obraz kliniczny osoby w spektrum. W toku badań zgłębiających powiązania pomiędzy profilami sensorycznymi a zachowaniem osób w spektrum zaobserwowano wpływ zaburzeń przetwarzania sensorycznego na zachowania klasycznie kojarzone z autyzmem, jak sztywność poznawcza, zmniejszona świadomość emocji, trudności z przetwarzaniem wyrazów twarzy oraz trudności w obszarze relacji społecznych i komunikacji werbalnej. Towarzyszące w codziennym życiu problemy z przetwarzaniem sensorycznym mogą także zwiększać poczucie lęku oraz ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych, co pokazuje znaczenie świadomości własnego profilu sensorycznego dla profilaktyki zdrowia psychicznego.
Zmniejszenie ryzyka wystąpienia przeciążenia sensorycznego jest jedną z najbardziej korzystnych rzeczy, jakie możemy zrobić, aby wesprzeć osoby w spektrum (i nie tylko) w codziennym życiu. W tym celu warto zastanowić się nad wprowadzeniem w środowisku domowym i przedszkolnym/szkolnym pewnych modyfikacji, ponieważ w tych miejscach dzieci spędzają najwięcej godzin w ciągu dnia i to atmosfera tych miejsc bardzo silnie na nie oddziałuje. Te zmiany mogą dotyczyć na przykład działań obniżających ilość bodźców wizualnych i słuchowych. Ważna jest kontrola otoczenia, aby móc zidentyfikować te elementy, które mogą silnie stymulować te dwa zmysły: można zrezygnować z mocnych, dających ostre światło żarówek, które czasami dodatkowo migają, ograniczyć ilość dekoracji na ścianach oraz rozsądnie wybierać wzór na podłogach czy też dywanach, raczej stawiając na jednolity kolor dużych przestrzeni ściany czy podłogi. Ma to szczególne znaczenie w przypadku bogatych we wzory wykładzin i mat, w które niemowlaki i małe dzieci wpatrują się godzinami podczas swoich zabaw podłogowych.
Dla wielu osób w spektrum siedzenie bez ruchu przez cały dzień jest bardzo trudne – bez wystarczającej stymulacji ich mózg jest bardziej skłonny do rozpraszania się, a ogromna część ich energii jest przeznaczana głównie na to, aby pozostać w bezruchu. Dlatego też warto ujmować w planie dnia przerwy ruchowe i planować je w taki sposób, aby dostarczyć dzieciom jak najwięcej organizujących bodźców proprioceptywnych, do czego mogą się przydać wszystkie czynności z przesuwaniem i przenoszeniem cięższych przedmiotów, krótkie rozciąganie, joga, masaże dociskowe czy też ćwiczenia z wzajemnym napieraniem na siebie czy próby przepychania ściany. Są to ćwiczenia stosunkowo łatwe do zorganizowania w domu czy szkole, a pomagają w samoregulacji i przygotowują dzieci do dalszej pracy.
Kolejna ze strategii dotyczy stworzenia niszy sensorycznej, czyli przestrzeni, z której dzieci mogą korzystać, kiedy czują się przeciążone bodźcami z otoczenia i potrzebują chwili wyciszenia. Wygląd tych kącików może się znacznie różnić, czasami jest to tylko biurko z wyżej postawionymi ściankami odgradzającymi od otoczenia, czasami może być to mały przytulny domek.
Warto wyposażyć taką przestrzeń w przedmioty ułatwiające uzyskanie spokoju i samoregulacji poprzez stymulację proprioceptywną, jak na przykład worki materiałowe wypełnione różnymi ziarnami i o różnym ciężarze, elastyczny worek duszek opinający ciało dziecka, tunel materiałowy, przez który dziecko może się przeciskać lub pozostać w nim na dłużej czy też taśmy thera-band, które może rozciągać używając swojej siły. Z kolei zabawki typu fidget zapewniają bodźce dotykowe i powtarzalne ruchy motoryczne, które również mogą pomóc dziecku w wyciszeniu ośrodkowego układu nerwowego.
Ważne jest także budowanie umiejętności samoregulacji u dzieci w przestrzeni przedszkolnej/klasowej, czyli rozwijanie u nich umiejętności korzystania z różnych narzędzi i strategii optymalnego dostarczania sobie bodźców sensorycznych zgodnie ze swoimi potrzebami. Oczywiście tutaj zawsze potrzebna jest konsultacja z terapeutą prowadzącym dziecko oraz uważna obserwacja, jak stosowane narzędzia działają na dziecko – regulująco czy też pobudzająco. W celu ograniczenia bodźcu wizualnych możemy zastosować przegrody na biurko dla ucznia czy też pionowo postawione teczki. Warto rozważyć alternatywne miejsca do siedzenia, takie jak na przykład krzesło-harmonijka, piłka, beret równoważny czy też wibrująca poduszka, dostarczające więcej bodźców przedsionkowych i proprioceptywnych niż tradycyjne krzesło.
Źródło: https://www.amazon.pl/
Innym z przyrządów pomocnych w utrzymaniu właściwego stopnia pobudzenia jest stosowanie foot fidgets umożliwiających poruszanie nogami podczas siedzenia w ławce. W tym celu można zastosować taśmę thera band owiniętą wokół nóg krzesła, czy też dedykowane przyrządy dla stóp dające możliwość ruchu obrotowego, góra-dół albo na boki. Stosowanie poduszek obciążających, kamizelek lub obciążników na kostki/nadgarstki również jest pomocne w utrzymaniu uwagi i odruchu orientacyjnego, natomiast tutaj bardzo ważny jest odpowiedni poziom napięcia mięśniowego, aby móc je zastosować.
Źródło: https://www.amazon.com/ Żródło:https://www.tts-group.co.uk/busylegz-foot-fidget-/1004820.html
Pamiętajmy, że najważniejsza jest zawsze otwartość na indywidualne potrzeby sensoryczne dzieci, ponieważ profile sensoryczne różnych osób zawsze się różnią i niejednokrotnie może być dla nas zaskakujące to jak dziecko reaguje na pewne bodźce. W celu stworzenia środowiska wspierającego rozwój dziecka w spektrum warto podtrzymywać interdyscyplinarną współpracę między specjalistami oraz być otwartym na wprowadzenie modyfikacji otoczenia tak, aby uczynić je jak najbardziej bezpiecznym sensorycznie dla dziecka.
Bibliografia:
- Baker A., Lane A. i in. (2008), The Relationship Between Sensory Processing Patterns and Behavioural Responsiveness in Autistic Disorder: A Pilot Study, Journal of Autism and Developmental Disorders, 38, s. 867-875.
- Butera C., Kaplan J. i in. (2023), The relationship between alexithymia, interoception, and neural functional connectivity during facial expression processing in autism spectrum disorder, Neuropsychologia, 180, s. 149-167.
- Drzazga-Lech M., Kłeczek M., Ir M. (2021), Zdrowie w doświadczeniach i działaniach osób rozwijających się według autystycznego wzorca. Analiza polskich blogów samorzeczników autyzmu, Miscellanea Anthropologica et Sociologica, 22(2), s. 11-28.
- Lai M., Kassee C. i in. (2019), Prevalence of co-occurring mental health diagnoses in the autism population: a systematic review and meta analysis, The Lancet Psychiatry, 6, s. 819-829.
- Spencer D., Marshall J., Post B., Kulakodlu M., Newschaffer C., Dennem T., Azocar F., Jain A. (2013), Psychotropic medication use and polypharmacy in children with autism spectrum disorders, Pediatric, 132(5), s. 833-840.
- Winczura B. (2018), Zaburzenia współwystępujące z autyzmem – uwarunkowania rozwojowe, symptomy kliniczne i dylematy diagnostyczne, Logopedia, 47(2), s. 243-263.
Agnieszka Zając
Pedagog, terapeuta integracji sensorycznej i bilateralnej