Odruch TOB (Toniczny odruch błędnikowy)

Odruchy prymitywne to względnie stałe reakcje ruchowe powstałe na skutek standardowego zachowania ruchowego zdrowego noworodka i niemowlęcia. Odruchy te wykształcają się na etapie życia płodowego, widoczne są po narodzinach dziecka, a następnie, w trakcie pierwszego roku życia, ulegają wyhamowaniu (Garcia-Alix oraz Quero; 2012, s. 840). Odruchy są pierwszym źródłem podstawowych umiejętności ruchowych, dostarczają wrodzonej odpowiedzi na podstawowe bodźce sensoryczne i ułatwiają pojawianie się specyficznych reakcji ruchowych na określoną sytuację. Odruch TOB jest to jeden z tych odruchów pierwotnych, które są mimowolnymi, automatycznymi i stereotypowymi reakcjami mięśni niemowlaka, które stanowią odpowiedź na bodziec. Pojawiają się już w życiu płodowym i są generowane z poziomu pnia mózgu. Reakcje te są niezbędne dla przetrwania niemowlęcia w pierwszych 12 miesiącach życia. Mimo że często mówi się o znikaniu odruchów, one prawdopodobnie nigdy nie przestają istnieć, ale są jedynie tłumione przez struktury korowe.

Pamiętajmy, że symptomy przetrwałych odruchów tonicznych są oznaką niepełnej integracji sensorycznej. Dysfunkcjonalny odruch to taki, który jest w stanie „negatywnego przetrwania” i sensoryczno-motorycznej dezintegracji. Sytuacja taka ma miejsce, gdy przetwarzanie sensoryczne jest błędne i reakcja motoryczna nie funkcjonuje zgodnie z naturalnym biomechanicznym schematem. Taki odruch zaburza program działania osoby na innych poziomach -motorycznym, zachowawczym, emocjonalnym i w sferze poznawczej. Może powodować pasywność sfery sensorycznej lub nadaktywną reakcję walki i ucieczki, doprowadzając w efekcie do niestabilności emocjonalnej i słabej regulacji zachowania.

Czym jest odruch TOB i jak go wywołać?

Odruch TOB to toniczne zgięcie lub wyprostowanie kończyn górnych i dolnych. To bardzo prymitywna, pierwsza w życiu dziecka możliwość radzenia sobie z grawitacją. Odruch ten stymuluje błędnik. Uaktywniając odruch TOB dziecko pokazuje nam, że czuje ruchy własnej głowy względem grawitacji. To dobry objaw. Brak odruchu TOB jest u niemowlęcia objawem nieprawidłowym.Odruch ten powinien zbadać pediatra przy kontrolnej wizycie. Nieprawidłowy rozwój tego odruchu może spowodować słabą regulację napięcia mięśniowego. Chroniczne napięcie, brak mobilności i elastyczności w ścięgnach i stawach może spowodować dysfunkcję schematu tego odruchu, a nawet prowadzić do deformacji stop, kolan, bioder, kręgosłupa i postawy ciała.

Dzielimy go na odruch toniczny błędnikowy przedni (w zgięciu) i toniczny błędnikowy tylny (w wyproście). Wywoływany jest przez zmianę położenia głowy w przestrzeni. TOB w zgięciu wywołany jest przez ruch głowy do przodu, a TOB w wyproście przez odchylenie głowy do tyłu.
Kiedy twarz niemowlaka zostanie zwrócona w stronę grawitacji, przewagę będą mieć zginacze rąk i nóg, a kiedy tył główki będzie zwrócony w stronę grawitacji, silniej oddziaływać będą prostowniki kończyn. Dlatego po skierowaniu twarzy w stronę ziemi, dziecko ugnie ręce i nogi. Natomiast po skierowaniu potylicznej strony głowy w kierunku ziemi, kończyny dziecka wyprostują się.
TOB w zgięciu pojawia się w 12 tygodniu życia płodowego, integruje się między 3-4 miesiącem życia. TOB w wyproście pojawia się podczas porodu, a integruje się stopniowo od 7 tygodnia do końca 3 roku życia.

Toniczny odruch błędnikowy nie zawsze wygasa zgodnie z normą rozwojową. U osób z niektórymi uszkodzeniami neurologicznymi (np. z mózgowym porażeniem dziecięcym) pełnoobjawowy TOB może się utrzymywać nawet przez całe życie.

Jakie są objawy przetrwałego odruchu TOB?

Przetrwały Toniczny Odruch Błędnikowy powoduje:

obniżone lub zwiększone napięcie mięśniowe
nieprawidłową postawę ciała, co przejawia się garbieniem
słabą orientację kierunkową i przestrzenną
brak umiejętności oceniania przestrzeni (góra-dół, strona prawa-lewa, przód-tył), głębokości, dystansu i prędkości
zaburzenia równowagi
chorobę lokomocyjną
niechęć do zajęć sportowych
problemy związane z percepcją wzrokową, a co za tym idzie mylenie liter podobnych, takich jak p/b, b/d
utrudnia pełzanie i raczkowanie
lęk wysokości
niskie umiejętności tworzenia sekwencji
bardzo niskie zdolności organizacyjne
trudności w uczeniu się pojęć abstrakcyjnych (matematyka)
zaburzenia mowy
zaburzenia równowagi
szybką męczliwość przy staniu, chodzeniu po nierównym podłożu
szybką męczliwość przy wyciągnięciu rąk przed siebie
nieprawidłowe poczucie czasu
problemy percepcji słuchowej
niska świadomość ciała

W przypadku przetrwałego tonicznego odruchu błędnikowego konieczna jest terapia skierowana na jego wygaszenie. Zazwyczaj jest to terapia integracji sensorycznej lub zajęcia z fizjoterapeutą.

Zauważenie przetrwałego odruchu TOB jest wskazaniem do pilnej wizyty u tych specjalistów. Stosując pracę indywidualną (metodą Vojty lub metodą Bobath) oraz integracji sensorycznej można skutecznie i bezpiecznie wyciszyć odruch TOB, zapewniając dziecku optymalne warunki do dalszego rozwoju.

Czy można w domu wspomóc terapię?

Oczywiście, że tak. Poniżej podam kilka ćwiczeń, które można z powodzeniem wykonywać w domu. Nie potrzeba do nich żadnych skomplikowanych sprzętów, wystarczy karimata, poduszka, piłka.

Ćwiczenia na brzuchu:

dziecko leży na brzuchu, następnie podnosi obie wyprostowane nogi i obie wyprostowane ręce do góry. W takiej pozycji ma wytrzymać na początek 10 sekund. Potem zwiększamy czas.
dziecko leży na brzuchu i ma za zadanie wrzucić obiema rękami na swoje łóżko lub do pojemnika piłkę, zwinięte skarpetki, poduszkę itp.
dziecko leży na brzuchu i udaje, że płynie żabką. Ważne żeby żadna z kończyn ani głowa nie dotykały podłogi.

Ćwiczenia na plecach:

dziecko leży na plecach, przyciąga do siebie nogi, które obejmuje rękami i podnosi na końcu głowę. Na początek niech wytrzyma tak 10 sekund, potem zwiększamy czas.
dziecko leży na plecach, ma uniesione do góry ręce i nogi, a rodzic napiera na nie rękoma. Powtarza taki kilka, kilkanaście razy.
Kołyska w przód i tył, ale też na boki.
dziecko leży na plecach, chwyta obiema nogami poduszkę lub piłkę i przenosi ją nad swoją głową do pojemnika położonego za głową.

Natalia Pośpiech
Pedagog, Terapeuta Integracji Sensorycznej, Terapeuta Ręki, Terapeuta TUS