Odruch ochrony ścięgien stóp – kluczowy mechanizm ochronny

Odruch ochrony ścięgien stóp, znany również jako odruch ścięgnisty, polega na automatycznej reakcji organizmu w odpowiedzi na rozciąganie ścięgien. Kiedy ścięgno jest narażone na nadmierny stres lub rozciąganie, dochodzi do aktywacji receptorów w mięśniach i ścięgnach, co wywołuje skurcz mięśni w celu ochrony przed uszkodzeniem. Działa to jako mechanizm zabezpieczający, minimalizujący ryzyko kontuzji i zachowujący stabilność stawu. Odruch ten jest kluczowy w utrzymaniu równowagi, koordynacji podczas ruchu, stabilizacji postawy oraz ochronie ciała przed urazami – odpowiednia reakcja na bodziec pozwala na szybkie cofnięcie się w przypadku kontaktu z czymś bolesnym, co ma za zadanie minimalizować ryzyko wystąpienia zagrożenia.

Źródło: J. Rybacka, Wprowadzenie do metody dr S. Masgutovej. Neurosensomotoryczna integracja odruchów, Praktyczna fizjoterapia & rehabilitacja 83, 2017.

Odruch ochrony ścięgien stóp i stres w życiu człowieka mogą być ze sobą powiązane w kontekście reakcji organizmu na sytuacje stresowe. Stres psychiczny może prowadzić do napięcia mięśniowego, co z kolei może wpływać na większe obciążenie ścięgien i stawów. W sytuacjach stresowych organizm reaguje na poziomie fizjologicznym, co może manifestować się w zwiększonej sztywności ciała i nieprawidłowym wzorze ruchu. To może prowadzić do większego ryzyka urazów, a odruch ochrony ścięgien staje się kluczowy w zapobieganiu kontuzjom. Dr Svetlana Masgutova, znana ze swojej pracy nad metodami terapeutycznymi, podkreśla znaczenie odruchu ochrony ścięgien w kontekście rehabilitacji i integracji sensoryczno-motorycznej. Wskazuje, że odpowiednie zrozumienie i praca z tym odruchem mogą wspierać rozwój motoryczny, poprawiać koordynację oraz redukować napięcia, co jest istotne w procesie terapeutycznym, zwłaszcza u dzieci z różnymi zaburzeniami rozwojowymi. Uważa, że poprzez ćwiczenia i techniki terapeutyczne można wzmocnić ten odruch, co przyczynia się do lepszej kontroli ciała i redukcji urazów. Przykładowe techniki integracji odruchu zgodne z programem MNRI® prezentuje mgr Joanna Rybacka na zdjęciach poniżej.

Źródło: J. Rybacka, Wprowadzenie do metody dr S. Masgutovej. Neurosensomotoryczna integracja odruchów, Praktyczna fizjoterapia & rehabilitacja 83, 2017.

Odruch ochrony ścięgien oraz reakcja walki, ucieczki lub zamrożenia są ze sobą powiązane w kontekście reakcji organizmu na stres i zagrożenie. Oba mechanizmy mają na celu ochronę ciała przed szkodami. Odruch ochrony ścięgien może być postrzegany jako jedna z form przystosowania organizmu do radzenia sobie z nagłymi, intensywnymi sytuacjami, w tym wyniku reakcji na stres związany ze strachem. Stopień integracji odruchu koreluje z zachowaniami człowieka – niedojrzały odruch może przyczyniać się do za słabej/za mocnej reakcji w odpowiedzi na różne codzienne zdarzenia i niewłaściwą oceną sytuacji przez organizm. U osoby wykazującej słabą aktywność odruchu mogą pojawiać się trudności z mobilizacją do działania, nawet w sytuacjach grożących niebezpieczeństwem, natomiast osoba z nadaktywnym odruchem może przejawiać skłonność do impulsywnego działania w odpowiedzi nawet na delikatne bodźce oraz interpretowania sytuacji bezpiecznej jako zagrażającej. Oba sposoby reagowania utrudniają sprawne i efektywne działanie człowieka w sytuacjach życia codziennego, wpływając na jego rozwój społeczny, emocjonalny i poznawczy. W sytuacji kryzysowej, podczas której zachodzi reakcja walki, ucieczki lub zamrożenia, organizm mobilizuje siły do działania i jest to pożądana reakcja w obliczu realnego zagrożenia. Aktywizacja odruchu ochrony ścięgien w takich sytuacjach wspomaga aktywną reakcję całego organizmu i ważne jest, żeby nie była spóźniona, jak i nie była aktywowana w odpowiedzi na niezagrażające bodźce.

Stres, zwłaszcza chroniczny, negatywnie wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego, co może utrudniać prawidłową integrację odruchów pierwotnych i wpływać na dłuższe utrzymywanie się niezintegrowanego odruchu ochrony ścięgien stóp. Stres powoduje zwiększoną aktywację układu współczulnego (odpowiedzialnego za reakcje walki lub ucieczki), co może zaburzać rozwój układu nerwowego i zdolność do integracji odruchów. Organizm skoncentrowany na przetrwaniu może mieć trudności z wyciszeniem i prawidłowym przetwarzaniem bodźców sensorycznych, co wydłuża czas integracji odruchów. Dodatkowo stres może powodować przewlekłe napięcie mięśni, które wpływa na układ ruchowy, a nadmierne napięcie w obrębie mięśni i ścięgien stóp może utrudniać proces integracji odruchu z bardziej dojrzałymi wzorcami motorycznymi. W rezultacie, osoby, które doświadczają chronicznego stresu, mogą mieć trudności z prawidłową integracją odruchów, co może prowadzić do problemów sensorycznych, motorycznych i emocjonalnych, takich jak nadwrażliwość dotykowa czy problemy z radzeniem sobie z codziennym stresem.

Z kolei niezintegrowany odruch ochrony ścięgien stóp może mieć istotny wpływ na poziom stresu w życiu człowieka. Może spowodować, że ciało reaguje nadmiernie na bodźce dotykowe lub ruchowe, nawet na łagodne dotknięcie podłoża, a ta ciągła nadwrażliwość może nadmiernie aktywować układ współczulny, co zwiększa poziom stresu, nawet w sytuacjach codziennych, które dla innych osób byłyby neutralne. Dodatkowo niezintegrowany odruch może powodować nieprawidłowe napięcie mięśniowe w stopach i całym ciele (niski stopień integracji tego odruchu występuje często u dzieci chodzących na palcach), co prowadzi do przewlekłego dyskomfortu, zmęczenia, a nawet bólu, co również wpływa na poziom emocjonalnego stresu i ogólne poczucie napięcia w życiu. Chroniczna stymulacja układu nerwowego w związku z niezintegrowanym odruchem może powodować uczucie przytłoczenia, drażliwości, a nawet lęku. Jeśli ciało pozostaje w stanie ciągłego pobudzenia, trudniej jest zrelaksować się, co przyczynia się do kumulowania stresu w codziennym życiu. Dyskomfort fizyczny wynikający z nadmiernego napięcia mięśni może wpływać na funkcje poznawcze, zwłaszcza u dzieci, które mogą mieć trudności z koncentracją i nauką z powodu nieustannego odczuwania niewygody.

Źródło: opracowanie własne

Podsumowując, niezintegrowany odruch ochrony stóp może prowadzić do zwiększonego stresu, zarówno na poziomie fizycznym (dyskomfort, napięcie mięśni), jak i emocjonalnym (pobudzenie, nadwrażliwość). Integracja tego odruchu poprzez ćwiczenia sensoryczno-motoryczne lub terapię taktylną może pomóc w redukcji tego stresu i poprawie komfortu życia. Integracja odruchu ochrony ścięgien stóp może wpływać na poczucie stresu i niepokoju poprzez:

zwiększenie poczucia bezpieczeństwa na poziomie fizycznym – dobrze zintegrowany odruch zwiększa stabilność ciała, co daje poczucie bezpieczeństwa i redukuje lęk związany z możliwością upadku czy kontuzji,
redukcję napięcia mięśniowego – efektywne działanie odruchu ochrony ścięgien pozwala na lepszą regulację napięcia mięśniowego, co może prowadzić do zmniejszenia objawów stresu i wyregulowania poziomu pobudzenia OUN,
lepszą koordynację ruchów – integracja odruchów poprawia koordynację, ułatwiając wykonywanie codziennych czynności i zmniejszając frustrację, co z kolei redukuje poziom stresu,
zwiększoną świadomość ciała – osoby, które prawidłowo czują swoje ciało, lepiej rozumieją swój organizm i jego reakcje, są często bardziej zrelaksowane i lepiej radzą sobie ze stresem,
działania prozdrowotne – osoby z dobrą integracją odruchu ochrony mogą być bardziej skłonne do podejmowania aktywności fizycznej, co korzystnie wpływa na samopoczucie psychiczne.

Integracja odruchu ochrony ścięgien stóp wspiera ogólną zdolność do radzenia sobie ze stresem i niepokojem, przyczyniając się do lepszego zdrowia psychicznego. Wsparcie w zakresie redukcji stresu i pracy z ciałem (np. terapia integracji sensorycznej, integracja odruchów pierwotnych) może pomóc w przyspieszeniu tego procesu, niemniej często potrzebne jest połączenie technik pracy z ciałem z pracą z psychologiem, który pomoże w ustabilizowaniu środowiska życia dziecka tak, aby nie generowało kolejnych napięć i lęków.

Agnieszka Zając
Pedagog, terapeuta integracji sensorycznej i bilateralnej

Bibliografia:
Masgutova S., Masgutov D. (2015), Neurophysiological foundation of MNRI. Reflex Integration Program, Reflexes: Portal to Neurodevelopment and Learning, a collective work, Florida, USA.
Masgutova S., Masgutov D. (2018), MNRI® integracja odruchów dynamicznych i posturalnych. Podręcznik do szkolenia. Część II, Warszawa.
Materiały własne ze szkolenia MNRI® Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych
K. Nowak-Wróblewska (2022), Czy integracja pierwotnych schematów odruchowych wg Masgutova Neurosensorimotor Reflex Integration wpływa na poprawę funkcjonowania i jakości życia u dzieci ze Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych?, Rehabilitacja Medyczna 26 (3).
Rybacka J. (2018), Zastosowanie metody dr Svetlany Masgutovej u pacjentów z ADHD cz. 2, Praktyczna Fizjoterapia & Rehabilitacja 98 (9).
Rybacka J. (2017), Wprowadzenie do metody dr S. Masgutovej. Neurosensomotoryczna integracja odruchów, Praktyczna Fizjoterapia & Rehabilitacja 83 (5).