Agresja u dzieci. Jakie są przyczyny? Jak reagować?
Czym jest agresja?
Dziecięca agresja nie jest zjawiskiem nietypowym, pojawia się dość często i w różnym wieku. Już u dzieci w wieku niemowlęcym czy przedszkolnym coraz częściej możemy spotkać się z przejawami zachowań agresywnych. Jednak nie można bagatelizować takiego zachowania i sądzić, że ono z czasem przejdzie. Temat jest warty zastanowienia, gdyż agresja wśród dzieci i młodzieży jest zjawiskiem narastającym. Należy podjąć niezwłocznie odpowiednie kroki, by nauczyć dziecko jak zastąpić chęć agresywnego zachowania innymi sposobami radzenia sobie ze złością czy innymi emocjami.
Bardzo często dochodzi do przejawów agresji u dzieci, czy to w domu, w przedszkolu, w szkole czy na placu zabaw. Dzieci już w wieku przedszkolnym skutecznie stosują takie formy agresji jak: bicie, przezywanie, buntowanie się przeciwko poleceniom dorosłych, niszczenie przedmiotów, krzyki, wulgaryzmy, obmawianie, arogancja, wykluczanie innych dzieci z grupy. Badania pokazują, że największą częstotliwość zachowań agresywnych można zauważyć u dzieci między 2 a 4 rokiem życia. Jest to pewien trening społeczny, prowadzący do adaptacji, umiejętności empatycznych. Jednak agresja występująca przewlekle, uporczywie i z dużą częstotliwością lub intensywnością, jest nieadekwatna do sytuacji, bardzo uciążliwa dla otoczenia, pojawia się wobec różnych osób, jest zachowaniem nieprawidłowym i zdecydowanie pretenduje do wizyty u psychologa.
Z czego takie zachowania wynikają? …zacznijmy jednak od początku. Czym jest agresja? Jakie są jej rodzaje? Czy agresja i złość, to to samo?
W dziedzinie psychologii agresja definiowana jest jako działanie skierowane przeciwko osobom lub/oraz przedmiotom, które wywołują w jednostce uczucie gniewu lub niezadowolenia. Ponadto, agresja wykazuje cechy celowości, związane z intencjonalnym podejmowaniem czynów, które mają wyrządzić szkodę określonym osobom lub/oraz grupom osób. Amerykański psycholog Philipa Zimbardo opisuje natomiast agresję jako swoistą reakcję, która polega na wyrządzaniu krzywdy innym lub sobie, jak również polegającej na niszczeniu przedmiotów. Jest to więc zachowanie mające na celu wyrządzenie bólu lub szkody innej osobie. Dotyczy również niszczenia przedmiotów. Definicje te zawierają intencjonalność, zamiar sprawienia bólu, przykrości, szkody, choć u dzieci nie zawsze musi być to uświadomione.
Natomiast Złość to emocja, która służy informowaniu o przekraczaniu granic przez kogoś/coś. Emocje nie muszą prowadzić do agresji. Zatem złość i agresja to dwie różne rzeczy, jednak podsycana, często odczuwana złość może prowadzić do zachowań agresywnych.
Jakie są rodzaje agresji? Oto podstawowy podział:
- Agresja fizyczna (bicie, kopanie, popychanie, szarpanie, plucie, zabieranie rzeczy, niszczenie przedmiotów).
- Agresja słowna (werbalna) (dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, obrażanie, rozsiewanie plotek, nieprzyzwoite gesty).
- Agresja czynna polegająca na krzywdzeniu innych/niszczeniu przedmiotów.
- Agresja bierna np. namawianie kogoś do wyrządzenia krzywdy innej osobie.
- Agresja behawioralna, jawna.
- Agresja symboliczna, pośrednia.
- Agresja reaktywna związaną z wystąpieniem jakiegoś bodźca, który powoduje wystąpienie zachowań agresywnych.
- Agresja proaktywna pojawiającą się bez bodźca/prowokacji, pełni określoną funkcję taką jak np. uzyskanie przyjemności z rozładowania napięcia/emocji lub osiągnięcie celu.
- Agresja relacyjna polegająca na działaniach prowadzących do obniżenia czyjegoś statusu w grupie, dążenia do wykluczenia kogoś z grupy. Agresor sprawia przykrość, manipuluje oraz kontroluje ofiarę za pomocą komunikatów i działań w sferze społecznej.
- Cyberprzemoc związana z wyrażaniem agresji w sieci.
Jaka jest przyczyna agresji?
Z ewolucyjnego punktu widzenia agresja jest zachowaniem normalnym i jest związana z przetrwaniem. W dzisiejszych czasach wiemy, że agresja nie jest dobrym rozwiązaniem i jest jak lustro, wzbudza również agresję. Złość i umiejętność jej rozładowywania tak, by nie zaszkodzić osobom postronnym jest bezcenną umiejętnością.
Problemy z agresją mogą mieć różną przyczynę. Dlaczego dziecko w przypływie złości zachowuje się agresywnie? Czy tylko złość wywołuje agresję? Każde zachowanie agresywne ma swoje przyczyny i aby skutecznie mu przeciwdziałać należy przyjrzeć się skąd to zachowanie może się brać. U podstaw agresji leżą stany uczuciowe. Pierwszym z nich jest frustracja, drugim stanem uczuciowym mającym wpływ na powstawanie agresji jest strach, następnie złość. Strach przed odrzuceniem społecznym, przed utratą pozycji w rodzinie, np. gdy pojawia się na świecie rodzeństwo. Innym powodem mogą być niewłaściwe postawy rodzicielskie, które mają wpływ na powstanie frustracji, to odrzucenie dziecka, nadmierne ochranianie, wyręczanie lub stawianie zbyt niskich lub wysokich wymagań, brak zasad i granic. Jednak należy też pamiętać, że zmęczenie, głód, nadchodząca choroba, a nawet znudzenie, czy utrzymująca się w pomieszczeniu wysoka temperatura, mogą przyczynić się do powstania zachowań agresywnych u małych dzieci.
Jakie więc konkretne błędy popełniają rodzice w kontekście agresji?
• Codzienna dawka fast foodów, cukru, chipsów i innego śmieciowego jedzenia – emocje mieszkają nie tylko w mózgu, ale też w jelitach. To co jemy ma wielki wpływ na nasze emocje. Niedobory niektórych witamin mogą powodować depresję, stany lękowe, ale właśnie też agresję. W efekcie nasze dziecko może być tak przewrażliwione na swoim punkcie, że nawet najbardziej błaha sytuacja może powodować wybuch agresji. Dlatego należy zwracać bardzo dużą uwagę na to, co dziecku podajemy do jedzenia.
• Nie trzymanie się zasad i reguł oraz przesuwanie granic – „już mam dosyć, dla świętego spokoju mu ustąpię”…czy to nie tak wygląda najczęściej? By uniknąć płaczu, krzyku, półgodzinnej awantury rodzice często odchodzą od wcześniej ustalonych rzeczy, norm. W ten sposób może i na chwilkę zyskuje spokój, ale kolejnym razem dziecko znów zmusi go do ustępstw. Zapewne każdy słyszał o trzylatku, który w domu jest najważniejszy i jego zdanie liczy się najbardziej. Dziecko rządzi i sieje terror…czy tego właśnie chcemy? Jeśli nie, to trzymajmy się kurczowo zasad i reguł, które wcześniej ustaliliśmy, a jeśli to będzie normą, to jedno ustępstwo od czasu do czasu będzie miłym akcentem.
• Uniemożliwianie kształtowania samodzielności – „nie rób tego, bo będzie bałagan…”, czy pozwalasz swojemu dziecku zrobić sobie kanapkę, posmarować chleb lub pokroić banana? „Jesteś na to za malutki; nie dasz rady tego zrobić; daj, ja to zrobię”. Czy nie jest tak, że wyręczamy dzieci po to, by uniknąć niepotrzebnych komplikacji przy niektórych czynnościach? Znów nasza wygoda i chęć kontroli i spokoju wygrywa, a przecież dzięki samodzielności dziecko uczy się nowych rzeczy, rozwija umiejętności manualne, czuje dumę, rozwija poczucie własnej wartości i pewność siebie. Jeśli odbierzemy dziecku samodzielność, to skąd ma czerpać wiarę we własne możliwości? Warte przemyślenia. Czasem wystarczy wstać 15 minut wcześniej, by dziecko mogło samodzielnie się umyć i ubrać…to nie duża cena, a nagroda wręcz przeciwnie.
• Zbyt wysoka poprzeczka – sytuacja odwrotna do poprzedniej. Często rodzice mają wielkie plany względem swojej pociechy. By ułatwić jej start w życie zapisują ją na milion zajęć dodatkowych, wciąż organizują zabawy i zajęcia, nie dają się dziecku ponudzić. Dziecko ma być wciąż aktywne i cały czas się czegoś uczyć, wciąż się rozwijać. Zapewne wszystko to jest pokierowane troską i miłością, jednak nie prowadzi do niczego dobrego. Owszem zajęcia dodatkowe rozwijają, jednak dajmy dzieciom trochę czasu dla siebie, niech się trochę ponudzą, to również rozwija i stwarza możliwość kształtowania kreatywności i wyobraźni. Natomiast przestymulowanie dziecka i przemęczenie może prowadzić do stanu, w którym dziecko staje się agresywne.
• Zbyt dużo czasu przed tabletem/telefonem/telewizorem – dzieci uwielbiają bajki, gry i filmiki na telefonie, to jest powszechnie znana wiedza. Dlaczego tak jest? Nasz mózg uwielbia stan, w którym nie musi nic robić, jest to dla dzieci po prostu bardzo przyjemne. Jednak warto z dziećmi ustalić limity w tej kwestii. Dlaczego? Zbyt duży dostęp do multimediów powoduje nagromadzanie się emocji, które jeśli nie są w jakiś sposób odreagowane (na przykład długi spacer lub zabawa na placu zabaw) potrafią przerodzić się w stany agresji. Jeśli te emocje zostaną w ciele i umyśle dziecka, to w konsekwencji mogą dać o sobie znać poprzez lęki czy agresję.
By dowiedzieć się jak reagować na agresję dziecka, w jaki sposób mu pomóc i jakie środki zaradcze wdrożyć, zapraszam do kolejnego mojego artykułu, który ukarze się już niebawem 🙂
Natalia Pośpiech
Pedagog, Terapeuta Integracji Sensorycznej, Terapeuta ręki, Terapeuta TUS